Փորձնական ինչ-որ բան

Գիշերը խոժոռվել է Տարոնի դաշտավայրի վրա: Խավարի միջից նայում է Աշտիշատի վանքը: Վանականները և զորականը զրուցում են`

Վերջինս կոչ է անում սրանց թողնել երկպառակությունը և սկսել քարոզը միաբանության: Հրաժեշտ է տալիս այդ հույսով: Արծվին հետևում է նրան: Զորականը Վարդան Մամիկոնյանն է` սպարապետը: Հանդիպում են վարազի որսից վերադարձող մի խմբի, որոնց թվում է նրա դուստրը և գեղեցիկ մի աղջիկ: Նրանց վրա են հարձակվել պարսից վերակացու զորքի զինվորները, ուզում էին առևանգել դեռատի աղջկան: Պատանիները լավ կռվել են, երկուսը սպանվել են, մյուսները` փախել:
Մտնում են ամրոց: Նստած են չորս հոգի` Ամատունյաց Վահան նախարարը` Արշակունյաց Հայաստանի վերջին Հազարապետը, Մոկաց Արտակ և Ռշտունյաց Արտակ նախարարները և Արծրունյաց տեր Ներշապուհը: Վարդանը Աշտիշատում ստացել է արքայի ուղարկած հրովարտակի պատճենը: Այն ուղղված է հոգևոր տիրոջը և իրենց: Հազկերտն ուզում է` հայերը ընդունեն զրադաշտական կրոնը: Պետք է պատասխան տալ մի առ մի կամ ներկայանալ արքունի դուռը` իրեն: Քննարկում են: Ռշտունյաց նախարարը դեմ է, կարծում է, որ դա կրոնական վեճ է, ուրեմն թող կաթողիկոսն էլ պատասխանի: Իրենց գործը չէ հոգևոր դասի համար արյուն թափելը: Վարդանը մտածում է, որ կլինեն նաև այլ դեմ նախարարներ: Որոշում են միանալ հոգևորականությանը և միասին տալ պատասխան Հազկերտին: Պետք է շտապ գնալ Արտաշատ:
Պարսիկ հարկահանները Դենշապուհի հրամանով քամում են վանքերը, ապա շենը: Շինականներն ընդդիմանում են: Նրանց մեջ աչքի է ընկնում Առաքելը, ով կդառնա աստիճանաբար ձևավորվող ժողովրդական շարժման ղեկավար: Բակուր գյուղապետը այս տեսարանների մասին պատմում է մարզպանին` Վասակին: Սակայն վերջինիս ավելի շատ հուզում է իր մարզպանության հարցը: Նրան մրցակից է փեսան` Վարազվաղանը, ում արտաքսել է Սյունիքից քրոջ հետ դաժան վարվելու պատճառով: Վարազվաղանը կարող է նստել մարզպան` իր տեղը: Վասակը անհասկանալի կապի մեջ է Վարազդուխտի` Վարազվաղանի քրոջ աղջա հետ: Սա հաճախ հյուր է գալիս ու առանձնանում Վասակի հետ նրա օթևանում: Փառանձեմը` Վասակի կինը, զգում է նրանց հոգևոր կապը: Վասակը Վարազդուխտին ուղարկելու է Պարսկաստան, քանի որ Դենշապուհը իր տակն է փորում: Կինը ուրախ է, ուրեմն հարկավոր է Վասակին կարևոր գործի համար: Փառանձեմը ապրում է միանձնուհու կյանքով: Նա զբաղբվում է տղաների՝ Ներսիկի ու Բաբիկի դաստիարակությամբ, գրքեր կարդում: Հայրը, հակառակը, ուզում է նրանց տանել Պարսկաստան, պարտադրում է տղաներին խոսել պարսկերեն, որին սրանք ընդդիմանում են: Չեն սիրում հորը, քանզի սա նվաստացնում է Փառանձեմին: Վասակի հեռահար նպատակը թագավոր դառնալն է:
Մոկաց Արտակ նախարարը սիրահարվում է Ռշտունյաց նախարարի քենուն՝ Անահիտին: Աղջիկը ևս անտարբեր չէ: Արտակն ասում է, որ կգնա խոսելու նրա ծնողի հետ. մինչև պատերազմը: Աղջիկը համաձայն է:

Արտաշատ: Հավաքվել են նախարարները: Ժամանել է նաև Դենշապուհը և այլ պարսիկ մեծամեծներ: «Հրովարտակի պատասխանն ուշանում է, արքայից արքան կարող է սաստիկ բարկանալ»,- ասում է Դենշապուհը: Վեհմիհրը և Որպիզդ մոգպետը ևս ժամանել են Արտաշատ: Հայտնում են, որ Հազկերտը այսօր ևեթ սպասում է պատասխանի: Վասակը կողմնակից է դավանափոխության: Նրա կողմն են անցել Գադիշոն, Գյուտը և Ռշտունյաց Արտակը: Մյուսները Վարդանի հետ դուրս են գալիս պալատից:
Բոլորը տաճարում են: Հրավիրված են նաև Եղիշեն, Եզնիկ Կողբացին և Ղևոնդ Երեցը իբրև շատ կարդացած մարդիկ՝ շարադրելու հրովարտակի պատասխանը: Վասակը չի եկել, խնդրել է պատասխանը իրեն ուղարկել: Կարդում են հրովարտակը, որում գովաբանվում է զրադաշտական կրոնը և ծաղրվում քրիստոնեությունը: Լռություն է: Կաթողիկոսն ասում է, որ պետք է դիմել օգնության: Վարդանն ասում է, որ կկոչեն արյաց բոլոր թշնամիներին: Պետք է դիմագրավել բռնավորին: Մեծամասնությունն ասում է՝ պատրաստ է:
Տաճարի վրա է գալիս մի բազմություն Առաքելի ղեկավարությամբ: Ասում է, որ իրենք ողջ ժողովուրդով զինվորյալ են, երկիրը չեն տալիս ու այդպես էլ թող պատասխանեն արքային: Վարդանը խոսում է, հայտնում, որ մերժում են, և կկռվեն հարկ եղած դեմքում: Բազմությունը հավատում է Վարդանին և պատրաստ է պաշտպանել իր երկիրն ու հավատը: Գրվում է հրովարտակի պատասխանը, որն արծարծում է քրիստոնեության լուսաբանումը և զրադաշտական կրոնն ընդունելու մերժումը: «Այս հավատից չեն կարող խախտել մեզ ո´չ հրեշտակ, ո´չ մարդիկ, ո´չ սուր»,- կարդում է Ղևոնդ Երեցը: Ժողովուրդը հոժար է: Ուխտում են հավատարիմ մնալ հայրենիքին: Ճնշված են միայն Գադիշոն, Գյուտը և Արտակ Ռշտունին, որոնք գաղտնի են միացել Վասակի կուսակիցներին: Հնչում է ռազմական պարերգը: Դոփում են գետինը և թնդում է ազատության ռազմական երգը:
Վասակը մտածում է՝ պետք է վերջ տալ այդ խելացնորությանը: Պարսից զորքերը ոտնատակ կտան երկիրը: Նրան կանչում են ժողովի, տալիս պատասխան թուղթը: Ինքը համաձայն չէ, իրենց կկանչեն դուռը, և առաջինը՝ հենց իրեն: Միաբանություն չկա նախարարների մեջ, և դա տագնապալի է: Սակայն ռամիկը ևս վեր է կացել պատերազմի, և նրանք պետք է տանեն նրան պատերազմ, եթե ոչ, նա կտանի իրենց: Օգնության կկանչեն Վրաստանին, Աղվանքին, Բյուզանդիային, հունաց բաժնի հայ իշխաններին: Կաթողիկոսը խաչակնքում է բոլորին, հրաժեշտ տալիս: Վասակի մոտ են գալիս Դենշապուհը, Խոսրովը, Որմիզդ մոգպետը, Վեհմիհրը պատասխանի հետևից: Վասակն ասում է, որ ինքը չի մասնակցել, այդ պատճառով իր ստորագրությունը չկա: Նա պատվիրում է Կոդակին ուղեկցել Խոսրովին՝ Միհրներսեհին՝ Հազկերտի հազարապետին թուղթը տանելիս:
Վարդանը հրահանգում է հնարավոր դաշնակիցների դեսպաններին՝ օգնության գործը նախապատրաստելու նպատակով, իսկ Վասակը նույնն անում է հակառակ մտադրությամբ՝ խափանելու Վարդանի ձեռնարկումը: Նախարարները բաժանվում են, ամեն մեկը իր գործն անելու: Պետք է զորագնդեր կազմեն և կապ պահեն սուրհանդակելով:
Վասակը Գադիշոյի, երբեմն էլ Ռշտունյաց Արտակի հետ խորհրդակցում է խռովությունը զսպելու մասին: Գադիշոն այցելելու է մյուս նախարարներին՝ իրենց կողմը գրավելու համար: Ռշտունյաց նախարարը Մոկաց Արտակի հետ գնում են Ռշտունիք: Վերջինս սրտի թրթիռով ընկերանում է նրան՝ հուսալով հանդիպել Անահիտին, ով Ռշտունյաց ամրոցում է: Աղջիկը հիվանդացել է: Սիրո զգացումը խորացրել է այդ լեռնային պարզ աղջկան: Հայրը հայտնում է, որ վաղը մեկնելու են տուն: Անահիտը գունատվում ու սարսափում է: Ռշտունյաց նախարարը հասկանում է Արտակի գալու բուն պատճառը և սենեկապետին կարգադրում է Անահիտին երկու օրով հեռացնել ամրոցից, մինչև Արտակը մեկնի: Նա հակառակորդ է և այդտեղից աղջիկ չպիտի տանի: Սակայն գիշերը ծածուկ կազմակերպվում է նրանց հանդիպումը: Արտակը հասցնում է գրկել Անահիտին, հայտնել, որ պիտի խոսի նրա հոր հետ: Ռշտունյաց նախարարը հանդիպում է իր հավատարիմ սեպուհների հետ, կարգադրում սրանց, որ մոգեր բերեն, մնան սրա-նրա տունը իբրև պատահական ճամփորդներ: Մարդիկ կնայեն սրանց ատրուշաններին, աստիճանաբար կընտելանան ու կգայթակղվեն:
Խոսրովը, Կոդակը և Գյուտը իմանում են, որ Հազկերտը գնացել է Ապար աշխարհը և Տիզբոն գնալու փոխարեն գնում են Ապար: Ճանապարհին մտնում են կարավանատուն: Այնտեղ է հազարապետի պաշտոնյան՝ Վշնասպը, գնալու է Հայաստան: Խոսրովն առանձին զրուցում է Վշնասպի հետ, հայտնում, որ արքան զայրացած է պատասխանի ուշացման համար: Կոդակը ինքն է խոսում Վշնասպի հետ՝ հայտնելով թե իրենք կրոնափոխների կողմից են, բայց Վշնասպը դուրս է հանում նրան՝ հայերին խելագարներ կոչելով: Խոսրովը չի ուզում նույն սենյակում մնալ նրանց հետ, ծեծում է Կոդակին: Վշնասպը միջամտում է, և Խոսրովը գնում է օթևան: Կոդակը զայրույթից ու վրեժից միզում է կրակի վրա ու հանգիստ քնում: Առավոտյան Գյուտը կանչում է Խոսրովին ու ապտակում: Սա վախենում է, գնում նժույգները պատրաստելու: Հասնում են Նյուշապուհ քաղաքը: Հազարապետը կարգադրել է չընդունել նրանց, սպասել հրավերի: Խոսրովը երկար է սպասում: Միհրներսեհը վերջապես հրամայում է ներկայանալ: Խոսրովը տալիս է պատասխանը: Միհրներսեհը անշարժ կարդում է այն, ապա կարգադրում հրավիրել մովպետին, մոգերին և մեծամեծներին: Հայտնում է, որ իրենք առաջիկայում պատերազմներ ունեն, թիվ է պետք: Այժմ պետք է լսել արքայի հրամանը: Գյուտին և Կոդակին չեն ընդունում: Սկսում են տաղտուկ օրեր: Գյուտը քնում է օրերով, իսկ Կոդակը հաջողացնում է ընդունելություն Միհրներսեհի մոտ, հայտնում, որ Վասակը ծախու հոգի է, կարող է ծախել Հայաստանը, միայն թե մարզպան մնա: Նա ապահովում է Վասակի դիրքը արքունիքում և դիրք ձեռք բերում պարսիկ մեծամեծների առաջ:
Գյուտին է այցելում պարսից բանակում ծառայող հայկական այրուձիի Ընծայնոց Արսեն իշխանը: Հայտնում է, որ շատ վրդովված են՝ իմանալով, որ իրենց չեն ընդունել: Այդ ստորացումը ցնցել է նրանց; Սրվանձտյա Գարեգին իշխանը սուրհանդակ է ուղարկել Սպարապետին և հայտնել, որ իրենք համերաշխ են հայրենիքին և միանում են հայրենիքի պատերազմին: Արսենն ասում է, որ բավ է ինչ մաշվեցին պարսիկների պատերազմներում, հիմա էլ մաշվեն իրենց պատերազմներում: Գյուտին դուր չի գալիս այս խոսակցությունը: Արսենը նաև այցելում է իր սիրեցյալին՝ Խորիշային: Ի՞նչ է անելու, մի՞թե նրան թողնելու է այստեղ ու գնալու հայրենիք, թե՞ նրան իր հետ է տանելու: Կռիվը կռիվ է, սերը՝ սեր…
Վրաց Միհրդատ թագավորը ընդունում է Վարդանի դեսպան սեպուհին: Վրաստանի իշխանները վճռում են Հազկերտի հրովարտակի պատասխանը: Նրանց մեջ է Աշուշա բդեշխը և որդին՝ Վազգենը: Ոմանք դեմ են, ոմանք կողմ: Գնում են տաճար: Երկու օր անց Վրաց թագավորը նամակ է տալիս սեպուհին՝ ուղղված Վարդանին: Վրացիները պատրաստ են հայերի հետ դիմադարձ կանգնել Հազկերտին և օգնել հայերին ինչով կարող են:
Հազկերտի կոչի հրամանը մրրիկի պես մտնում է Հայաստան: Պարսից դուռն է կանչվում մարզպանը, Արծրունյաց, Խոռխոռունյաց, Մամիկոնյաց, Մոկաց, Ռշտունյաց, Վահևունյաց, Անձևացյաց տերերը և հազարապետը: Սրանով Հազկերտը գլխատում է հայ նախարարությունը: Գումարվում են Էջմիածնում, որոշում գնալ: Ժողովուրդը ևս հավաքվում է: Առաքելը հարցնում է, թե ուր են գնում, ում են թողնում աշխարհը: Վարդանը հուսադրում է նրանց, ասում, որ երկիրը թողնում են զինվորյալ ժողովրդին, իսկ իրենք երդվել են և հայոց աշխարհը բռնավորին չեն տա:
Հայ նախարարները, իրենց թիկնապահների ու սպասավորների հետ շարժվում են Պարսկասանի տխուր անապատներով դեպի Նյուշապուհ: Կարավանի մեջ են Վասակ Սյունին, Վարդան Մամիկոնյանը, Ներշապուհ Արծրունին, Վահան Ամատունին, Արտակ Ռշտունին, Գադիշո Խորխոռունին, Մոկաց Արտակը, Ապահունյաց Մանեճը, Անձևացյաց Շմավոնը: Վասակի որդիները՝ Բաբիկն ու Ներսիկը, ևս նրանց հետ են: Գնում են Վարդանի հետևից, ով դարձել է նրանց պաշտամունքի կուռքը: Նրանց դիմավորում է հայոց այրուձին: Դա մի հանդուգն քայլ էր Գարեգինի կողմից, ով ենթարկվում է Մուշկան Նյուսալավուրտ զորավարին և ինքնագլուխ է հանել այրուձին: Հայ նախարարների անտեսումը տևում է մի քանի օր: Հետո հայտնվում է պարսիկ սուրհանդակը, հայտնում, որ արքան շտապ հրամայում է ներկայանալ իրեն: Հազկերտը կարգադրում է ուրանալ, այլապես զորք կուղարկի և կավերի երկիրը: Դահիճներին հրամայում է տանել նրանց զնդան, թող փտեն ու իմանան՝ ինչ է արյաց զորությունը: Աշուշային ու Վահանին հետ են պահում՝ մինչև նոր հրաման տալը, այնուհետև Վռամ պալատականը սրանց խորհուրդ է տալիս կեղծ ուրանալ և նույնը խորհուրդ տալ մյուսներին: Բանտարկյալների կյանքը գնալով դժվարանում է: Բանտապանի օգնականը ևս նրանց խորհուրդ է տալիս կեղծ ուրանալ ու գնալ իրենց երկիրը: Ո´չ առաջինն են, ո´չ վերջինը: Իրենց երկրում կպաշտեն իրենց աստծուն: Նախարարներին հայտնում են, որ մահապատիժը տեղի կունենա վաղը, թող շտապեն: Որոշում են կեղծ ուրանալ, հայրենիք հասնելուն պես բացվել ժողովրդի առաջ, բայց այստեղ խիստ գաղտնի պահել դա:
Նյուշապուհ քաղաքը հավաքվել է ճամբարի մոտակա դաշտավայրը` դիտելու հայ նախարարների մահապատիժը: Սակայն փղերը դեռ ճամբարում են: Ամբոխը քարեր է վերցնում, որ քարկոծի նրանց: Բանտապահը փրկում է դրությունը` հայտնելով, որ նախարարներն ընդունել են մազդեզանց կրոնը: Քարերը վայր են նետում, սկսում համբուրել նրանց ձեռքերը:
Նախարարները առավոտ վաղ պիտի ներկայանան մեծ մովպետան մովպետին ճամբարի մեծ դաշտում, ուր կկատարվի նրանց առաջին երկրպագումը արևին: Երկրպագումից հետո վերադառնում են ճամբար, Հազկերտը նրանց այժմ համարում է պարսիկ, հրամայում է գնալ և ուժեղացնել իրենց զորքերը: Մարզպանին է հանձնում երկրի ղեկը, Սպարապետին` զորքը, որին պիտի պատրաստի ու բերի քուշանների դեմ: Քաջերի տեղը պալատը չէ, այլ ռազմադաշտը: Վասակը պիտի դարձնի մազդեզանց կրոնին ողջ Արմենիան: Նա Բաբիկին ու Ներսիկին հայտնում է, որ վաղը գնալու են Սյունիք: Տղաներն ուրախանում են: Սակայն Միհրներսեհի սենեկապետը նրան հրավիրում է իր մոտ ու հայտնում, որ արքան նրա տղաներին ու Աշուշա բդեշխին պատանդ է պահում: Ինքը սիրում է Վասակի որդիներին հոր պես և նրանց կպահի իր պալատում: Վասակը ցավ է զգում կրծքի տակ, զգում է, որ կորցնում է իր զավակներին:
Վարդանը հաջողացնում է Գարեգինին հայտնել իրենց կեղծ ուրացության մասին, ասում, որ մեկ ամսից սահմանից դուրս կգան, այդ օրերին այրուձին թող փախցնի, ինչպես հնար կլինի: Նրան անհանգստացնում է այն հանգամանքը, որ այրուձիից 20 մարտիկ և մի քանի քահանա փախել են: Սրանք գույժը կհասցնեն մինչև իրենց հասնելը: Ինչպես պիտի իրեն հանդիպի հայ ժողովուրդը: Հայաստանում անհանգիստ են: Լուր չկա: Մամիկոնեից տիկինը և Մեծ Տիկինը սպասում են Զոհրակին` Վարդանի որդուն, ով Հունաստանում է: Նա վերադառնում է: Հյուր են գալիս Շուշանիկ տիկինը, Անահիտն ու Աստղիկը: Շուտով գույժը հասցնում են երկիր. նախարարները բոլորն ուրացել են: Կաթողիկոսը կոչ է անում ժողովրդին զինվորյալ գրվել և պատրաստվել կռվի: Ատոմ Գնունին պետք է կազմի դիմադրությունը: Կաթողիկոսը բազմության պահանջով հռչակում է օրենքը, ըստ որի հայրենիքը ուրացողը համարվում է դավաճան: Նա ինքը թողնում է վանքը, դառնում զինվորյալ: Եզնիկ Կողբացին, Ղևոնդ Երեցը և Եղիշեն նույնպես երդվում են դառնալ զինվորյալ: Ատոմն Առաքելին կարգադրում է առանց հրամանի կռիվ չսկսել: Կանայք միանում են տղամարդկանց: Նրանց մեջ են Դժխոն, Լույսը և Վարաժի կինը` Մագթաղը` բոլորը զինված: Ատոմին հուզում է հարցը` արդյոք բոլորն են ուրացել և համաձայն են ապստամբության: Գուցե նույնիսկ ազգամիջյան կռիվ սկսվի: Ինչ է անելու ինքը մի բուռ հավատարիմ նախարարներով: Վճռում է գնալ Բզնունյաց աշխարհներ, ոտքի հանել նրանց ժողովրդին և զորագնդերը: Նրան միանում է Եղիշեն:
Զորագունդը գնում է Դարեհ պարսիկի հրամանատարությամբ` Միհր մոգպետի և յոթ հարյուր մոգերի հետ միասին, որոնք հույս ունեն ամենահարուստ հայ նախարարների ընտանիքի մոգերը դառնալ: Վարդանին ու Արտակին մտահոգում է կասկածը, որ Միհրներսեհն իրենց հետևից բանակ է ուղարկել: Եթե այդպես է, պետք է սրանց գոնե նախօրոք ոչնչացնել: Նրանք մտնում են Ավարայրի դաշտը, հասնում Տղմուտ գետի ափը և բանակ դնում: Վարդանը սուրհանդակ է ուղարկում Այրարատ` Ատոմի մոտ: Վասակը, հակառակը, սուրհանդակներ է ուղարկում զորագնդերին, որ հավաքվեն Զարեհավանում, միանան պարսիկ զորագնդին և ճնշեն ապստամբությունը: Առավոտյան տեղի է ունենում առաջին երկրպագությունն արևին Հայոց աշխարհի հողի վրա: Վարդանը մերժում է և չի մասնկացում: Բռնում են Բագրևանդի ճանապարհը:
Միաժամանակ երկրում սաստկանում է հարկահանությունը: Շինականները ստիպված տալիս են հարկերը. Ատոմը կարգադրել է չհարձակվել: Հավաքվում են Սենեքերիմ ավագի շուրջը: Դժգոհ են և´ նրանից, և´ Ատոմից: Որոշում են գնալ շեները, վեր կացնել ռամկին, դուրս գալ եկող պարսիկ զորքի դեմ: Առաքելի ղեկավարությամբ բռնում են Դենշապուհի հետքը և հետևում նրան: Վերջինս որոշում է տանջել ու չարչարել բողոքավոր շինականներին և վանականներին, բռնի կրոնափոխ անել: Եթե մոգպետը գա, գլուխ բերի ուրացությունը, ինքը կդառնա ավելորդ և արյաց արքայի առաջ մեղապարտ: Դենշապուհը Վեհմիհրի և Որմիզդ մոգպետի հետ Զարեհավանում են: Զինվորները խոշտանգում են կապյալներին: Նրանցից Սահակը դառն ատելությամբ նայում է Դենշապուհին: Նրան ծեծում են, մի աչքը դուրս է պրծնում, այլանդակվում, բայց տղան անսասան է: Վախենում են, դուրս հրում: Ծեծվողներից շատերը ուշաթափվում են: Վեհմիհրը հրամայում է ջոկատ ուղարկել Արուջ` գրավելու բերդը: Զինվորները հարձակվում են բազմության վրա: Շինականները փախչում են դաշտերի ու լեռների ուղղությամբ, գնում են դեպի Տարոն:
Ատոմը Եղիշեի հետ հասնում է Գնունյաց նախարարության բնակավայրը: Մայրը նրան ասում է սպարապետին դեմ չգնալ, դա Աստծուն ընդդեմ է: Կեսգիշերին նրա ջոկատը Խորենի և Եղիշեի հետ ճանապարհ է ընկնում դեպի Խորխոռունիք:
Վարդանի սուրհանդակը, որին Վարդանը Ավարայրի դաշտից ուղարկել էր Ատոմի մոտ` հրահանգելով հարձակվել Հայստան եկող պարսիկ զորքի վրա և ոչնչացնել, հասնում է ուշացած և գնում Ատոմին որոնելու:
Ողական ամրոցում խաղախություն է իջել, ծածկել ողբերգական իրականությունը: Պատճառը Զոհրակն է: Մեծ Տիկինը ապաքինվում է հոգեկան ցնցումներից: Գնում է Գլակա վանք` աղոթելու Վարդանի և մյուս տարագիրների փրկության համար: Ատոմի, Եղիշեի և Խորեն իշխանի ուղեկցությամբ Ողական է գալիս մի ջոկատ: Նրանք հայտնում են նախարարների ուրացության մասին: Մամիկոնեից տիկինը և Զոհրակը չեն հավատում Վարդանի ուրացությանը: Ատոմը Զոհրակին կարգադրում է մի ջոկատ պատրաստել իր համար Մամիկոնյան գնդից Ռշտունիք տանելու: Վերջինս վիրավորվում է Ատոմի կարգադրող ձևից, բայց լռում է: Վերադառնում է Մեծ Տիկինը` տեղյակ բոթին: Եղիշեն փորձում է մխիթարել նրան: Սակայն նա բարկանում է, գնում է դեպի ամրոցամերձ բլուրը, Մամիկոնյանների տան տոհմական հանգստարանը, ձայն տալիս ամուսնուն և մյուս նախնիներին, ասես տեսնում է նրանց կերպարանքները: Սթափվելով` պահանջում է Վարդանին բերել իր դատաստանին: Եղիշեն հանդիսավոր խոսք է ասում, կոչ անում զինվոր գրվել: Մամիկոնեից տիկինը և Զոհրակը ևս միանում են, բոլորը զինվում: Նրանց մեջ են նաև Անահիտն ու Աստղիկը: Վերջինս սիրահարվել է Զոհրակին, բայց սա փոխադարձ զգացմունք չունի նրա հանդեպ, դեռ ավելին, նրան տգեղ է համարում: Ողական ամրոցի առջև գումարվում են Ատոմի և Խորենի ջոկատները: Դավիթ սեպուհի գլխավորությամբ գալիս է նաև Մամիկոնյան ջոկատը: Գնում են Ռշտունյաց ամրոցը ջոկատ վերցնելու: Նախապես ուղարկում է Դավիթին զգուշացնելու, որ կռվելու չեն գնում, ամրոց չեն գնա, մինչև չհրավիրեն: Անահիտի հայրը` Գեդեոնը, տեղեկանալով, որ Տարոնից հեծյալ սուրհանդակներ են եկել, հրամայում է ներս թողնել: Ապա հրավիրում է նախ տիկիններին`մտքում զայրանալով իր աղջիկների վրա: Ատոմն ասում է, որ Ռշտունյաց աշխարհը ևս պիտի մասնակից լինի հայրենի կռվին: Գեդեոնը կանչում է տեր Զանգակին. գալիս է նաև տեղապահ Զանդաղանը, որը Արտակ Ռշտունու հետ դավեր էր նյութել Վարդանի կյանքի դեմ: Սա պետք է Ռշտունյաց զորագունդը պատրաստ պահեր, ազդանշանի դեպքում գնար Զարևանդ` ուխտյալների դեմ: Հենց որ նախարարը հասներ Բագրևանդ, պետք է բանտարկեին Գեդեոնին և զորագունդը տանեին Զարևանդ: Ուստի, երբ Գեդեոնը կարգադրում է նրան ջոկատ պատրաստել հայրենիքը պաշտպանելու համար, սա կարկամած մնում է տեղում: Գեդեոնը քշում է նրան Եղիշեի մոտ և գլուխը խոնարհեցնում դեպի Եղիշեի աջը: Սեպուհները գնում են բերելու զորագունդը: Ատոմին կասկածելի է թվում այս դյուրին հաջողությունը, հրամայում է Զոհրակին և Դավիթին հսկել զորագունդը: Զանդաղանը, տեր Զանգակը և մի երկու սեպուհ փսփսում են, վճռում չդիմել դիմադրության, երբ նախարարը տեղ հասնի, նրանք կգրավեն ամրոցը և կմիանան նախարարին:
Առավոտ: Գնում են Մոկաց աշխարհ, այնտեղից Արծրունիք, ապա Զարևանդ: Ատոմին սուրհանդակը հայտնում է, որ Ռշտունյաց զորագնդի սեպուհը մի մեծ ջոկատ է հանել և գալիս է այդ ուղղությամբ` իր նախարարին դիմավորելու: Ատոմը հասկանում է, որ դա դավ է իր դեմ, թաքնվում են լեռներում, որ չհանդիպեն այդ զորագնդին: Գեդեոնը գնում է Ռշտունյաց զորքին ընդառաջ, որ հետ դարձնի: Լուր են բերում, որ Ռշտունյաց ջոկատը, հետապնդելով Ատոմին, գնում է Զարեհավան: Գիշերը հապճեպ հետախույզ է գալիս, հայտնում, որ նախարարները հասնում են Ծաղկոտն, ուր լցվել են պարսիկ զորքեր, այնտեղ սպասվում են մեծ դեպքեր:
Վասակը և Վարդանը զուգահեռ զորական պատրաստության մեջ են: Երկուսն էլ որոշել են գործի անցնել Զարեհավանում: Բազմությունը հավաքվում է անգղի արևմտյան ճանապարհին` Եղիշեի, կաթողիկոսի, Եզնիկ Կողբացու, Ղևոնդ Երեցի գլխավորությամբ: Մտնում են Անգղի փոքրիկ եկեղեցին: Մեծ Տիկինը սպասում է Վարդանին: Գալիս են սպիտակազգեստ մոգերը Միհր մոգպետի գլխավորությամբ, պահանջում են հանձնել եկեղեցին: Կռիվը տեղի է ունենում բաց դաշտում, պարսիկ զինվորները նետահարում են բազմությանը, վիրավորվում է նաև Անահիտը: Գալիս են Վարդանը, Վասակը,Դենշապուհը, Դարեհը և այլոք: Մեծ Տիկինը Վարդանին է հանձնում հոր սուրը և ասում, որ զարկի իրեն: Վարդանը հառաչում է: Արտակն ուզում է մոտենալ Անահիտին, բայց թույլ չեն տալիս: Սահակն է գալիս` փաթաթված դեմքով. փնտրում է Դենշապուհին, վրեժ է ուզում: Մեծ Տիկինը պահանջում է Վարդանին խոսել: Սա հայտնում է ամեն բան, խաչակնքում: Մոգերը հեռանում են: Պարսիկները պատրաստվում են հարձակման: Չեն սպասում և հարձակվում են: Մի մասին ղեկավարում է Արտակը, մյուսին` Վարդանը: Սյունյաց զորագունդն է վեր բարձրանում, գրոհում դեպի ժողովուրդը, պարսիկները սիրտ են առնում: Կապկպված Վասակի մոտ են տանում Դենշապուհին, Դարեհին, մոգպետին: Վասակն այլայլվում է: Նա որոշում է կեղծել և ասել, թե իբր իրենց կողմից է, պայմանով, որ պարսիկներին ձեռ չտան, նրանք կդատվեն Արտաշատում: Նպատակն է կեղծ ուրացության տակ պառակտել, խափանել Վարդանի դաշնակիցների օգնության գործը: Լուսադեմին Վարդանը կատարում է Վասակի պայմանը` կարգադրելով ցրել Զարեհավանի պարսից բերդապահ զորքը: Ռշտունին բարկացած է իր հրամանատարի վրա Ատոմի գնդին միանալու համար: Ցանկանում է գնալ իր աշխարհը: Ուզում է պատժել աներոջը` Գեդեոնին, Ատոմին օժանդակելու համար: Հաջորդ օրը սուրհանդակը լուր է բերում, թե Զարեհավանի բերդապահ պարսիկ զորքը ջարդված է և ցրիվ տրված: Հրաման ուղարկելով Ատոմին, որ միանա իրեն` Վարդանը դուրս է գալիս Անգղից դեպի Այրարատ:
Արտակը հիվանդներին և վիրավորներին որոշում է տուն տանել: Ճանապարհին Անահիտի վիճակը ծանրանում է, կանգ են առնում մի գյուղում: Մի պառավ կին իր պատրաստած սպեղանիով թեթևացնում է աղջկա վիճակը: Նա գրեթե ապաքինվում է: Շարունակում են իրենց ճանապարհը:
Ցուրտավի ապարանքում սուգ է: Աշուշայի մայրն ու կինը և որդին` Վազգեն իշխանը, լուր են ստացել Վասակի սուրհանդակ Բակուրից Աշուշայի պատանդության մասին և որ Վարդանի կողմնակիցները պատրաստվում են պատերազմի: Սա ասում է, որ կմտածեն և կպատասխանեն Վասակին: Բակուրը ներկայանում է նաև թագավորին: Թագավորը համաձայն չէ Վասակի ընթացքին, սակայն վրացի իշխանների մեջ կան և´ ապստամբության կողմնակիցներ, և´ դրան դեմ մարդիկ:
Արտաշատում հավաքվել են նոր նախարարներ` Ուրծա Ներսեհը, Աղավենից Արտենը, Բագրատունի Միրոցը, Արտակ Պալունին, Մուշ և Թաթուլ Դիմաքսյանները և սեպուհներ` Հմայակ Մամիկոնյանն ու Մերուժան Արծրունին: Վարդանը ստուգում է զորագնդերի վիճակը: Նրա մոտ է գալիս Մելքոն սուրհանդակը, պատմում, որ Փայտակարանից Աղվանք է մտել պարսկական զորաբանակը 300 մոգերի հետ. նրան միացել է Ճորա Պահակի մարզպանը` Սեբուխտը: Աղվանները փախել են լեռները: Նրանց հազարապետը գալիս է օգնություն հայցելու: Վարդանը հանձնարարում է զորագունդ կազմել, գալ Աղվանք`ընդառաջ պարսից զորքին: Նամակ է ուղարկում հունաց կայսրին` Թեոդոսին: Զորքը բաժանում է 3 մասի` Աղվանք արշավող, Ատրպատականի սահմանն ուղարկվող, մնացած մասը` Այրարատում պահելու համար իբրև հերթապահ զորք: Ատոմը սկսում է լարված հսկել Վասակին:
Ապարում Հայոց այրուձին խիստ հսկողության տակ է: Գարեգին իշխանը մտադրվել է այրուձին փախցնել Հայաստան: Արսենն այցելում է Խորիշային: Նա ուզում է Արսենի հետ գնալ: Տղան խոստանում է պատերազմից հետո գալ: Արսենը Վախթանգին պատմում է Անգղի դեպքերը: Այդ ամենը Խորիշան և Վարազդուխտը գաղտնի լսում են: Կոդակը Վասակին դավաճանելու ճանապարհն է բռնել, ամեն բան հայտնում է Վարազվաղանին, սա էլ` Միհրներսեհին: Նա կարգադրում է բռնել Վարազդուխտին: Մտածում է, որ Վասակը խաբել է իրեն և ինքը կընկնի Հազկերտի աչքից: Սակայն Վարազդուխտը երդվում է, որ Վասակը հավատարիմ է նրան և հայտնելով հայոց այրուձիի փախչելու մտադրության մասին` ազատվում է: Միհրներսեհը Նյուսալավուրտին հրամայում է վերջ տալ հայոց այրուձիին` առաջարկելով ճակատ ուղարկել այրուձին և քուշանաց դեմ մաշել` ստույգ վտանգավոր կռիվներում: Սակայն հաջողությունը զինվորների կողմն է: Այրուձին սլանում է դեպի քուշանները: Պարսից զորամասերն հետզհետե դանդաղեցնում են ընթացքը` մղելով հայոց այրուձին քուշանների բերանը: Գարեգինը ևս հրամայում է դանդաղել, ապա այրուձին շրջում և տանում է պարսից վրա: Պարսիկները քաշվում են: Գարեգինը թարգմանչի միջոցով խոսում է քուշանների հրամանատարի հետ, բացատրում, որ հայրենիք են ուզում վերադառնալ, կռվել պարսիկների դեմ: Խնդրում է ուղեցույց և հավատարմախոսք: Քուշան զորավարը քաշվում է թիկունք, հայոց այրուձիին մի ուղեցույց թողնում, իսկ ինքն իր գնդերով սլանում քամու պես, կորում անապատի հորիզոնում:
Խոռխոռունյաց տիկինը` Գադիշոյի կինը, հյուրընկալում է Մեծ Տիկնոջը յուրայինների հետ Տարոն գնալու ճանապարհին: Որոշում են կազմակերպել Արտակի և Անահիտի հարսանիքը, որից Արտակը տեղյակ չէ: Ժամանում է Արտակ Մոկացի մայրը: Նա բարկացած ու վիրավորված է, որ որդու հարսանիքը պետք է տեղի ունենա ոչ իր տանը: Իմանալով, որ օրիորդն էլ ինչ-որ սեպուհի դուստր է, ավելի է տխրում: Բայց երբ տեսնում է Անահիտին, գրկում է նրան ու համբուրում: Գալիս է Արտակը: Հուզված է: Երկու օր անց ժամանում են նաև Անահիտի ծնողները, բայց Գեդեոնը գալիս է մյուս օրը: Ամուսնանում են: Երջանիկ են: Անահիտը Ռշտունյաց նախարարի պատուհանի մոտով անցնելիս լսում է հոր խոսակցությունը գունդը Անգղ տանելու մասին: Հասկանում է չարագույժ զրույցի միտքը: Պատմում է Արտակին: Որոշում են, որ ինքն էլ մեկնի հոր հետ: Զինվորյալներին օրհնելով` բոլորը մեկնում են: Զոհրակը հանկարծ նկատում է, որ Աստղիկը գեղեցկացել է և ուրախանում է:
Վրացական զորագունդը` Վախթանգ հրամանատարի գլխավորությամբ Տղփիսում ոչնչացնում է պարսկական զորագունդը և ազատում Վրաստանը: Սուրհանդակները շտապում են Վարդանին հայտնելու հաղթությունը եղբայրական օգնության լուրով և ուրախացնելու հայերին:
Թշնամին անցնում է Կուրը, գալիս դեպի Խաղխաղ: Աղվանից գալիս է այրուձին` Վահան իշխանի ղեկավարությամբ: Այն նահանջել է և անցել գետը: Սեբուխտի բանակն ունի ուժեղ կենտրոն, թույլ թևեր: Հարձակվում են թևերի վրա, ապա թիկունքից: Պարսիկները սկսում են փախչել: Հայերը և աղվանները ճանապարհը փակում են: Թշնամին վճռական ջարդ է կրում: Երկու օրից պետք է ճանապարհվեն Ճորա Պահակ: Ատոմը սուրհանդակի միջոցով հայտնում է, որ Արտաշատում սպասվում են դավաճանական դեպքեր: Վարդանը պատվիրում է հայտնել, որ դիմանան մինչև ինքը վերադառնա: Արտաշատում վիճակը ծանրանում է: Վասակյանք հետզհետե աճում են: Վերադառնում է Կոդակը` հայտնելով Վասակին, որ որդիները դեռ կենդանի են: Ատոմը մտնում է ճամբար և կազմակերպում երեք զորախմբեր` Բագրևանդի, Տուրուբերանի և Տարոնի շինականներից: Նախարարները սկսում են գնահատել ռամիկի ուժը: Արտակ Ռշտունին հասնում է տուն, ընթրիքից հետո Գեդեոնին ծեծել տալիս և հրամայում տանել: Նույն կերպ վարվում է դստեր` Անահիտի հետ: Նրանց քարշ են տալիս զնդան: Վասակը գաղտնի դռնով ազատել է տալիս պարսիկներին: Շինականները փորձում են ջարդել դռները, բայց սյունյաց զինվորները հարձակվում են նրանց վրա: Բանտարկյալները Վասակի մոտ են` նոր զգեստներով, լվացված կերպարանքներով: Ատոմը տեսնում է այս ամենը, սրամարտ է սկսվում նրա և Արտաշիր սեպուհի միջև: Դուրս են գալիս: Ատոմը իրեն գցում է ճամբար: Դրությունը տագնապալի է: Ուժերի գերակշռությունը Վասակի կողմն է: Սուրհանդակը Վասակին հայտնում է, որ Վարդանը խորտակել է Սեբուխտի զորաբանակը: Վերջինս մազապուրծ փախել է նավակով: Սպարապետը գնացել է արշավանքի Ճորա Պահակ: Այս պարտության լուրն իմանալով` Միհրներսեհը Հազկերտին համոզում է ավարտել գործը: Հազկերտը հրամայում է Նյուսալավուրտին մեծ զորաբանակ գումարել, վերջ տալ Հայոց աշխարհին:
Վարդանը հասնում է Հորդա, տեսնում սև հոների սարսափելի առաջնորդին` Աթըլին, և նրանից օգնություն խնդրում: Աթըլը նրան ասում է, որ Հորդայի արքան կգնա նրանց երկիրը պարսիկների դեմ նրանց օգնության: Վարդանը պետք է քանդի Ճորա Պահակը և ճանապարհ տա հոներին` մտնելու պարսկական գավառները: Նրանք ճանապարհ են ընկնում դեպի Հայաստան: Արտակն ու Զոհրակը որոշում են գնալ Ռշտունիք` ոտքի հանելու իրենց համակիր սեպուհներին և տեսնելու իրենց սիրելիներին: Սկզբում Ռշտունի նախարարին հաջողվում է թաքցնել իր դավաճան լինելը և Անահիտին ու Գեդեոնին զնդանում պահելը: Բայց բազմությունը հանկարծ նրա դեմ է դուրս գալիս, ամեն բան բացահայտվում է: Ռշտունուն սպանում են, իսկ Գադիշոն փախչում է: Գեդեոնը մահանում է, բայց Անահիտը ապաքինվում է: Ռշտունիք է գալիս նաև Մեծ Տիկինը մի քանի տիկինների և օրիորդների հետ: Նա հավաքում է կանանց մի խումբ ընդհանուր գործի համար:
Հայոց աշխարհի զորավարները հավաքվում են Արտաշատում: Վարդանը հայտնում է, որ Նյուսալավուրտը գալիս է: Պետք է ժողովեն ուժերը:
Հազարապետ Ամատունին և մի քանի իշխաններ հասնում են Բյուզանդիա: Սակայն կայսրը մահանում է, իսկ նոր կայսրՄարկիանոս Թրակացի Ծերակուտականը մերժում է օգնել հայերին` պատճառաբանելով, որ իրենք զբաղված են հոներով:
Հայոց այրուձին մեծ դժվարություններով է հասնում հայրենիք: Արդեն կարծում էին, թե այն կործանվել է, սակայն լուր են բերում, թե այրուձին եկել է: Զինվորները կարծես կմախքներ լինեն, որոնց միայն ոսկորն ու կաշին է մնացել: Նրանց օգնում են ու տեղավորում ճամբարում:
Վասակը զրուցում է Միհրներսեհի, Պերոզի և Վարազվաղանի հետ: Զարմանում է, թե ինչու և ինչպես են երկու ոխերիմ թշնամիներ` Պերոզը և Միհրներսեհը, եկել Փայտակարան միասին գործելու: Նաև, թե ինչու է եկել իր թշնամին` Վարազվաղանը: Վասակը նրանց ասում է, որ Սյունիքում հավաքված նախարարական գնդերը պատրաստ են միանալ Նյուսալավուրտի զորաբանակին: Պերոզը և Վախթանգը նրան հայտնում են, որ մեծ որդին` Բաբիկը, փախել է: Նրանց խոսքից հասկանում է, որ Ներսիկին սպանել են: Հաջորդ օրը գնում են Սյունիք:
Վարազդուխտը և Բաբիկը գալիս են լեռան կածանով: Բաբիկը հրաժարվում է թաքնվել, նա Սպարապետի զինվորյալ է:
Վասակը հուզոմնալից կացության մեջ է: Եթե Բաբիկին գտնի, պարտավոր է հանձնել Հազկերտի ձեռքը: Վրաստան և Աղվանք նամակներ է գրում, որ դեռ սպասեն, իբր Վարդանը հաշտության դաշինք է կնքելու պարսիկների հետ` դրանով խափանելով օգնության գործը: Հրամայում է Վռամին գտնել, բերել Բաբիկին: Տղային բերում են: Նա սպանել է տալիս Բաբիկին: Պարսիկները տեսնում են Վասակի հավատարմությունը: Փառանձեմը խելագարվում է: Ոտաբոբիկ վազում է Վասակի հետևից` գոռալով`«զավակնե˜րս»: Վասակը նրան էլ է սպանում:
Վարդանին հաղորդում են, որ թշնամին բանակ է դրել Ավարայրի դաշտում, Տղմուտ գետի ափին և ըստ երեևույթին չի շարժվելու: Զորաբանակը շարժվում է: Ճանապարհին Մեծ Տիկնոջը պատվիրում է մնալ մատուռում, որտեղ կույսերն էին: Վարդանը ձախ թևում նշանակում է Թաթուլին, Տաճատ Գնթունուն: Միջոցում` Ներշապուհին և Արտակին: Աջում` Խորենին և Արսենին: Ատոմին նշանակում է վերջապահում: Վարդանի հնարքներից մեկն է` տալ թշնամուն անսպասելին: Նպատակն է հաղթել: Մարտը սկսվում է: Զոհրակին ուղարկում է գետի մյուս ափը` վտանգելով նրան: Տղան մահանում է: Վարդանը ավելի է կատաղում և սկսում խելագարի պես կռվել: Մատյան գունդը ցնցվում է, փղերը սկսում են դես ու դեն ընկնել: Թշնամին գլխի չի ընկնում, թե ինչ է նա անում: Նյուսալավուրտը չի կարողանում գլուխ հանել, նրան հասցնում է ամենաանսպասելին: Նա փրկում է հայրենիքը` սխրագործության դնելով մի ողջ սերունդ: Կանայք ևս կռվում են: Վարդանը զգում է, որ ծնվեց այն վեհագույն ոգին, որի վրա դրեց նա իր և հայոց ժողովրդի կյանքը: Մարտը դառնում է վերասլացք առաքինություն և քաջություն: Պարսից զորքը խելքը գլուխն է հավաքում: Վախճանը մոտենում է. Դա զգում է և´ թշնամին, և´ Վարդանանք: Վարդանին հարվածում են, նա մահանում է: Գալիս է Մեծ Տիկինը, սիրտը վկայել է: Հանկարծ ընկնում է ու մահանում: Հեծյալներն ասում են Նյուսալավուրտին, որ Վարդանն ընկավ: Ընկավ Վարդանը, պարտվեց Նյուսալավուրտը: Սուրհանդակ է գալիս ու հայտնում Հազկերտի հրամանը՝ շուտ վերջացնել հայոց գործերը և արշավել Փայտակարան՝ դիմագրավելու հոներին, որ խուժել են քանդված Ճորա Պահակից:
Անցնում են օրեր, տարիներ, դարեր…. Ասում են, երբ ոտք են դնում Ավարայրի դաշտավայրը, լսվում է մի մեղեդի: Դարերի հին երգն է դա՝ նվիրված Վարդանանց:
Հայաստանում անհանգիստ են: Լուր չկա: Մամիկոնեից տիկինը և Մեծ Տիկինը սպասում են Զոհրակին` Վարդանի որդուն, ով Հունաստանում է: Նա վերադառնում է: Հյուր են գալիս Շուշանիկ տիկինը, Անահիտն ու Աստղիկը: Շուտով գույժը հասցնում են երկիր. նախարարները բոլորն ուրացել են: Կաթողիկոսը կոչ է անում ժողովրդին զինվորյալ գրվել և պատրաստվել կռվի: Ատոմ Գնունին պետք է կազմի դիմադրությունը: Կաթողիկոսը բազմության պահանջով հռչակում է օրենքը, ըստ որի հայրենիքը ուրացողը համարվում է դավաճան: Նա ինքը թողնում է վանքը, դառնում զինվորյալ: Եզնիկ Կողբացին, Ղևոնդ Երեցը և Եղիշեն նույնպես երդվում են դառնալ զինվորյալ: Ատոմն Առաքելին կարգադրում է առանց հրամանի կռիվ չսկսել: Կանայք միանում են տղամարդկանց: Նրանց մեջ են Դժխոն, Լույսը և Վարաժի կինը` Մագթաղը` բոլորը զինված: Ատոմին հուզում է հարցը` արդյոք բոլորն են ուրացել և համաձայն են ապստամբության: Գուցե նույնիսկ ազգամիջյան կռիվ սկսվի: Ինչ է անելու ինքը մի բուռ հավատարիմ նախարարներով: Վճռում է գնալ Բզնունյաց աշխարհներ, ոտքի հանել նրանց ժողովրդին և զորագնդերը: Նրան միանում է Եղիշեն:
Զորագունդը գնում է Դարեհ պարսիկի հրամանատարությամբ` Միհր մոգպետի և յոթ հարյուր մոգերի հետ միասին, որոնք հույս ունեն ամենահարուստ հայ նախարարների ընտանիքի մոգերը դառնալ: Վարդանին ու Արտակին մտահոգում է կասկածը, որ Միհրներսեհն իրենց հետևից բանակ է ուղարկել: Եթե այդպես է, պետք է սրանց գոնե նախօրոք ոչնչացնել: Նրանք մտնում են Ավարայրի դաշտը, հասնում Տղմուտ գետի ափը և բանակ դնում: Վարդանը սուրհանդակ է ուղարկում Այրարատ` Ատոմի մոտ: Վասակը, հակառակը, սուրհանդակներ է ուղարկում զորագնդերին, որ հավաքվեն Զարեհավանում, միանան պարսիկ զորագնդին և ճնշեն ապստամբությունը: Առավոտյան տեղի է ունենում առաջին երկրպագությունն արևին Հայոց աշխարհի հողի վրա: Վարդանը մերժում է և չի մասնկացում: Բռնում են Բագրևանդի ճանապարհը:
Միաժամանակ երկրում սաստկանում է հարկահանությունը: Շինականները ստիպված տալիս են հարկերը. Ատոմը կարգադրել է չհարձակվել: Հավաքվում են Սենեքերիմ ավագի շուրջը: Դժգոհ են և´ նրանից, և´ Ատոմից: Որոշում են գնալ շեները, վեր կացնել ռամկին, դուրս գալ եկող պարսիկ զորքի դեմ: Առաքելի ղեկավարությամբ բռնում են Դենշապուհի հետքը և հետևում նրան: Վերջինս որոշում է տանջել ու չարչարել բողոքավոր շինականներին և վանականներին, բռնի կրոնափոխ անել: Եթե մոգպետը գա, գլուխ բերի ուրացությունը, ինքը կդառնա ավելորդ և արյաց արքայի առաջ մեղապարտ: Դենշապուհը Վեհմիհրի և Որմիզդ մոգպետի հետ Զարեհավանում են: Զինվորները խոշտանգում են կապյալներին: Նրանցից Սահակը դառն ատելությամբ նայում է Դենշապուհին: Նրան ծեծում են, մի աչքը դուրս է պրծնում, այլանդակվում, բայց տղան անսասան է: Վախենում են, դուրս հրում: Ծեծվողներից շատերը ուշաթափվում են: Վեհմիհրը հրամայում է ջոկատ ուղարկել Արուջ` գրավելու բերդը: Զինվորները հարձակվում են բազմության վրա: Շինականները փախչում են դաշտերի ու լեռների ուղղությամբ, գնում են դեպի Տարոն:
Ատոմը Եղիշեի հետ հասնում է Գնունյաց նախարարության բնակավայրը: Մայրը նրան ասում է սպարապետին դեմ չգնալ, դա Աստծուն ընդդեմ է: Կեսգիշերին նրա ջոկատը Խորենի և Եղիշեի հետ ճանապարհ է ընկնում դեպի Խորխոռունիք:
Վարդանի սուրհանդակը, որին Վարդանը Ավարայրի դաշտից ուղարկել էր Ատոմի մոտ` հրահանգելով հարձակվել Հայստան եկող պարսիկ զորքի վրա և ոչնչացնել, հասնում է ուշացած և գնում Ատոմին որոնելու:
Ողական ամրոցում խաղախություն է իջել, ծածկել ողբերգական իրականությունը: Պատճառը Զոհրակն է: Մեծ Տիկինը ապաքինվում է հոգեկան ցնցումներից: Գնում է Գլակա վանք` աղոթելու Վարդանի և մյուս տարագիրների փրկության համար: Ատոմի, Եղիշեի և Խորեն իշխանի ուղեկցությամբ Ողական է գալիս մի ջոկատ: Նրանք հայտնում են նախարարների ուրացության մասին: Մամիկոնեից տիկինը և Զոհրակը չեն հավատում Վարդանի ուրացությանը: Ատոմը Զոհրակին կարգադրում է մի ջոկատ պատրաստել իր համար Մամիկոնյան գնդից Ռշտունիք տանելու: Վերջինս վիրավորվում է Ատոմի կարգադրող ձևից, բայց լռում է: Վերադառնում է Մեծ Տիկինը` տեղյակ բոթին: Եղիշեն փորձում է մխիթարել նրան: Սակայն նա բարկանում է, գնում է դեպի ամրոցամերձ բլուրը, Մամիկոնյանների տան տոհմական հանգստարանը, ձայն տալիս ամուսնուն և մյուս նախնիներին, ասես տեսնում է նրանց կերպարանքները: Սթափվելով` պահանջում է Վարդանին բերել իր դատաստանին: Եղիշեն հանդիսավոր խոսք է ասում, կոչ անում զինվոր գրվել: Մամիկոնեից տիկինը և Զոհրակը ևս միանում են, բոլորը զինվում: Նրանց մեջ են նաև Անահիտն ու Աստղիկը: Վերջինս սիրահարվել է Զոհրակին, բայց սա փոխադարձ զգացմունք չունի նրա հանդեպ, դեռ ավելին, նրան տգեղ է համարում: Ողական ամրոցի առջև գումարվում են Ատոմի և Խորենի ջոկատները: Դավիթ սեպուհի գլխավորությամբ գալիս է նաև Մամիկոնյան ջոկատը: Գնում են Ռշտունյաց ամրոցը ջոկատ վերցնելու: Նախապես ուղարկում է Դավիթին զգուշացնելու, որ կռվելու չեն գնում, ամրոց չեն գնա, մինչև չհրավիրեն: Անահիտի հայրը` Գեդեոնը, տեղեկանալով, որ Տարոնից հեծյալ սուրհանդակներ են եկել, հրամայում է ներս թողնել: Ապա հրավիրում է նախ տիկիններին`մտքում զայրանալով իր աղջիկների վրա: Ատոմն ասում է, որ Ռշտունյաց աշխարհը ևս պիտի մասնակից լինի հայրենի կռվին: Գեդեոնը կանչում է տեր Զանգակին. գալիս է նաև տեղապահ Զանդաղանը, որը Արտակ Ռշտունու հետ դավեր էր նյութել Վարդանի կյանքի դեմ: Սա պետք է Ռշտունյաց զորագունդը պատրաստ պահեր, ազդանշանի դեպքում գնար Զարևանդ` ուխտյալների դեմ: Հենց որ նախարարը հասներ Բագրևանդ, պետք է բանտարկեին Գեդեոնին և զորագունդը տանեին Զարևանդ: Ուստի, երբ Գեդեոնը կարգադրում է նրան ջոկատ պատրաստել հայրենիքը պաշտպանելու համար, սա կարկամած մնում է տեղում: Գեդեոնը քշում է նրան Եղիշեի մոտ և գլուխը խոնարհեցնում դեպի Եղիշեի աջը: Սեպուհները գնում են բերելու զորագունդը: Ատոմին կասկածելի է թվում այս դյուրին հաջողությունը, հրամայում է Զոհրակին և Դավիթին հսկել զորագունդը: Զանդաղանը, տեր Զանգակը և մի երկու սեպուհ փսփսում են, վճռում չդիմել դիմադրության, երբ նախարարը տեղ հասնի, նրանք կգրավեն ամրոցը և կմիանան նախարարին:
Առավոտ: Գնում են Մոկաց աշխարհ, այնտեղից Արծրունիք, ապա Զարևանդ: Ատոմին սուրհանդակը հայտնում է, որ Ռշտունյաց զորագնդի սեպուհը մի մեծ ջոկատ է հանել և գալիս է այդ ուղղությամբ` իր նախարարին դիմավորելու: Ատոմը հասկանում է, որ դա դավ է իր դեմ, թաքնվում են լեռներում, որ չհանդիպեն այդ զորագնդին: Գեդեոնը գնում է Ռշտունյաց զորքին ընդառաջ, որ հետ դարձնի: Լուր են բերում, որ Ռշտունյաց ջոկատը, հետապնդելով Ատոմին, գնում է Զարեհավան: Գիշերը հապճեպ հետախույզ է գալիս, հայտնում, որ նախարարները հասնում են Ծաղկոտն, ուր լցվել են պարսիկ զորքեր, այնտեղ սպասվում են մեծ դեպքեր:
Վասակը և Վարդանը զուգահեռ զորական պատրաստության մեջ են: Երկուսն էլ որոշել են գործի անցնել Զարեհավանում: Բազմությունը հավաքվում է անգղի արևմտյան ճանապարհին` Եղիշեի, կաթողիկոսի, Եզնիկ Կողբացու, Ղևոնդ Երեցի գլխավորությամբ: Մտնում են Անգղի փոքրիկ եկեղեցին: Մեծ Տիկինը սպասում է Վարդանին: Գալիս են սպիտակազգեստ մոգերը Միհր մոգպետի գլխավորությամբ, պահանջում են հանձնել եկեղեցին: Կռիվը տեղի է ունենում բաց դաշտում, պարսիկ զինվորները նետահարում են բազմությանը, վիրավորվում է նաև Անահիտը: Գալիս են Վարդանը, Վասակը,Դենշապուհը, Դարեհը և այլոք: Մեծ Տիկինը Վարդանին է հանձնում հոր սուրը և ասում, որ զարկի իրեն: Վարդանը հառաչում է: Արտակն ուզում է մոտենալ Անահիտին, բայց թույլ չեն տալիս: Սահակն է գալիս` փաթաթված դեմքով. փնտրում է Դենշապուհին, վրեժ է ուզում: Մեծ Տիկինը պահանջում է Վարդանին խոսել: Սա հայտնում է ամեն բան, խաչակնքում: Մոգերը հեռանում են: Պարսիկները պատրաստվում են հարձակման: Չեն սպասում և հարձակվում են: Մի մասին ղեկավարում է Արտակը, մյուսին` Վարդանը: Սյունյաց զորագունդն է վեր բարձրանում, գրոհում դեպի ժողովուրդը, պարսիկները սիրտ են առնում: Կապկպված Վասակի մոտ են տանում Դենշապուհին, Դարեհին, մոգպետին: Վասակն այլայլվում է: Նա որոշում է կեղծել և ասել, թե իբր իրենց կողմից է, պայմանով, որ պարսիկներին ձեռ չտան, նրանք կդատվեն Արտաշատում: Նպատակն է կեղծ ուրացության տակ պառակտել, խափանել Վարդանի դաշնակիցների օգնության գործը: Լուսադեմին Վարդանը կատարում է Վասակի պայմանը` կարգադրելով ցրել Զարեհավանի պարսից բերդապահ զորքը: Ռշտունին բարկացած է իր հրամանատարի վրա Ատոմի գնդին միանալու համար: Ցանկանում է գնալ իր աշխարհը: Ուզում է պատժել աներոջը` Գեդեոնին, Ատոմին օժանդակելու համար: Հաջորդ օրը սուրհանդակը լուր է բերում, թե Զարեհավանի բերդապահ պարսիկ զորքը ջարդված է և ցրիվ տրված: Հրաման ուղարկելով Ատոմին, որ միանա իրեն` Վարդանը դուրս է գալիս Անգղից դեպի Այրարատ:
Արտակը հիվանդներին և վիրավորներին որոշում է տուն տանել: Ճանապարհին Անահիտի վիճակը ծանրանում է, կանգ են առնում մի գյուղում: Մի պառավ կին իր պատրաստած սպեղանիով թեթևացնում է աղջկա վիճակը: Նա գրեթե ապաքինվում է: Շարունակում են իրենց ճանապարհը:
Ցուրտավի ապարանքում սուգ է: Աշուշայի մայրն ու կինը և որդին` Վազգեն իշխանը, լուր են ստացել Վասակի սուրհանդակ Բակուրից Աշուշայի պատանդության մասին և որ Վարդանի կողմնակիցները պատրաստվում են պատերազմի: Սա ասում է, որ կմտածեն և կպատասխանեն Վասակին: Բակուրը ներկայանում է նաև թագավորին: Թագավորը համաձայն չէ Վասակի ընթացքին, սակայն վրացի իշխանների մեջ կան և´ ապստամբության կողմնակիցներ, և´ դրան դեմ մարդիկ:
Արտաշատում հավաքվել են նոր նախարարներ` Ուրծա Ներսեհը, Աղավենից Արտենը, Բագրատունի Միրոցը, Արտակ Պալունին, Մուշ և Թաթուլ Դիմաքսյանները և սեպուհներ` Հմայակ Մամիկոնյանն ու Մերուժան Արծրունին: Վարդանը ստուգում է զորագնդերի վիճակը: Նրա մոտ է գալիս Մելքոն սուրհանդակը, պատմում, որ Փայտակարանից Աղվանք է մտել պարսկական զորաբանակը 300 մոգերի հետ. նրան միացել է Ճորա Պահակի մարզպանը` Սեբուխտը: Աղվանները փախել են լեռները: Նրանց հազարապետը գալիս է օգնություն հայցելու: Վարդանը հանձնարարում է զորագունդ կազմել, գալ Աղվանք`ընդառաջ պարսից զորքին: Նամակ է ուղարկում հունաց կայսրին` Թեոդոսին: Զորքը բաժանում է 3 մասի` Աղվանք արշավող, Ատրպատականի սահմանն ուղարկվող, մնացած մասը` Այրարատում պահելու համար իբրև հերթապահ զորք: Ատոմը սկսում է լարված հսկել Վասակին:
Ապարում Հայոց այրուձին խիստ հսկողության տակ է: Գարեգին իշխանը մտադրվել է այրուձին փախցնել Հայաստան: Արսենն այցելում է Խորիշային: Նա ուզում է Արսենի հետ գնալ: Տղան խոստանում է պատերազմից հետո գալ: Արսենը Վախթանգին պատմում է Անգղի դեպքերը: Այդ ամենը Խորիշան և Վարազդուխտը գաղտնի լսում են: Կոդակը Վասակին դավաճանելու ճանապարհն է բռնել, ամեն բան հայտնում է Վարազվաղանին, սա էլ` Միհրներսեհին: Նա կարգադրում է բռնել Վարազդուխտին: Մտածում է, որ Վասակը խաբել է իրեն և ինքը կընկնի Հազկերտի աչքից: Սակայն Վարազդուխտը երդվում է, որ Վասակը հավատարիմ է նրան և հայտնելով հայոց այրուձիի փախչելու մտադրության մասին` ազատվում է: Միհրներսեհը Նյուսալավուրտին հրամայում է վերջ տալ հայոց այրուձիին` առաջարկելով ճակատ ուղարկել այրուձին և քուշանաց դեմ մաշել` ստույգ վտանգավոր կռիվներում: Սակայն հաջողությունը զինվորների կողմն է: Այրուձին սլանում է դեպի քուշանները: Պարսից զորամասերն հետզհետե դանդաղեցնում են ընթացքը` մղելով հայոց այրուձին քուշանների բերանը: Գարեգինը ևս հրամայում է դանդաղել, ապա այրուձին շրջում և տանում է պարսից վրա: Պարսիկները քաշվում են: Գարեգինը թարգմանչի միջոցով խոսում է քուշանների հրամանատարի հետ, բացատրում, որ հայրենիք են ուզում վերադառնալ, կռվել պարսիկների դեմ: Խնդրում է ուղեցույց և հավատարմախոսք: Քուշան զորավարը քաշվում է թիկունք, հայոց այրուձիին մի ուղեցույց թողնում, իսկ ինքն իր գնդերով սլանում քամու պես, կորում անապատի հորիզոնում:
Խոռխոռունյաց տիկինը` Գադիշոյի կինը, հյուրընկալում է Մեծ Տիկնոջը յուրայինների հետ Տարոն գնալու ճանապարհին: Որոշում են կազմակերպել Արտակի և Անահիտի հարսանիքը, որից Արտակը տեղյակ չէ: Ժամանում է Արտակ Մոկացի մայրը: Նա բարկացած ու վիրավորված է, որ որդու հարսանիքը պետք է տեղի ունենա ոչ իր տանը: Իմանալով, որ օրիորդն էլ ինչ-որ սեպուհի դուստր է, ավելի է տխրում: Բայց երբ տեսնում է Անահիտին, գրկում է նրան ու համբուրում: Գալիս է Արտակը: Հուզված է: Երկու օր անց ժամանում են նաև Անահիտի ծնողները, բայց Գեդեոնը գալիս է մյուս օրը: Ամուսնանում են: Երջանիկ են: Անահիտը Ռշտունյաց նախարարի պատուհանի մոտով անցնելիս լսում է հոր խոսակցությունը գունդը Անգղ տանելու մասին: Հասկանում է չարագույժ զրույցի միտքը: Պատմում է Արտակին: Որոշում են, որ ինքն էլ մեկնի հոր հետ: Զինվորյալներին օրհնելով` բոլորը մեկնում են: Զոհրակը հանկարծ նկատում է, որ Աստղիկը գեղեցկացել է և ուրախանում է:
Վրացական զորագունդը` Վախթանգ հրամանատարի գլխավորությամբ Տղփիսում ոչնչացնում է պարսկական զորագունդը և ազատում Վրաստանը: Սուրհանդակները շտապում են Վարդանին հայտնելու հաղթությունը եղբայրական օգնության լուրով և ուրախացնելու հայերին:
Թշնամին անցնում է Կուրը, գալիս դեպի Խաղխաղ: Աղվանից գալիս է այրուձին` Վահան իշխանի ղեկավարությամբ: Այն նահանջել է և անցել գետը: Սեբուխտի բանակն ունի ուժեղ կենտրոն, թույլ թևեր: Հարձակվում են թևերի վրա, ապա թիկունքից: Պարսիկները սկսում են փախչել: Հայերը և աղվանները ճանապարհը փակում են: Թշնամին վճռական ջարդ է կրում: Երկու օրից պետք է ճանապարհվեն Ճորա Պահակ: Ատոմը սուրհանդակի միջոցով հայտնում է, որ Արտաշատում սպասվում են դավաճանական դեպքեր: Վարդանը պատվիրում է հայտնել, որ դիմանան մինչև ինքը վերադառնա: Արտաշատում վիճակը ծանրանում է: Վասակյանք հետզհետե աճում են: Վերադառնում է Կոդակը` հայտնելով Վասակին, որ որդիները դեռ կենդանի են: Ատոմը մտնում է ճամբար և կազմակերպում երեք զորախմբեր` Բագրևանդի, Տուրուբերանի և Տարոնի շինականներից: Նախարարները սկսում են գնահատել ռամիկի ուժը: Արտակ Ռշտունին հասնում է տուն, ընթրիքից հետո Գեդեոնին ծեծել տալիս և հրամայում տանել: Նույն կերպ վարվում է դստեր` Անահիտի հետ: Նրանց քարշ են տալիս զնդան: Վասակը գաղտնի դռնով ազատել է տալիս պարսիկներին: Շինականները փորձում են ջարդել դռները, բայց սյունյաց զինվորները հարձակվում են նրանց վրա: Բանտարկյալները Վասակի մոտ են` նոր զգեստներով, լվացված կերպարանքներով: Ատոմը տեսնում է այս ամենը, սրամարտ է սկսվում նրա և Արտաշիր սեպուհի միջև: Դուրս են գալիս: Ատոմը իրեն գցում է ճամբար: Դրությունը տագնապալի է: Ուժերի գերակշռությունը Վասակի կողմն է: Սուրհանդակը Վասակին հայտնում է, որ Վարդանը խորտակել է Սեբուխտի զորաբանակը: Վերջինս մազապուրծ փախել է նավակով: Սպարապետը գնացել է արշավանքի Ճորա Պահակ: Այս պարտության լուրն իմանալով` Միհրներսեհը Հազկերտին համոզում է ավարտել գործը: Հազկերտը հրամայում է Նյուսալավուրտին մեծ զորաբանակ գումարել, վերջ տալ Հայոց աշխարհին:
Վարդանը հասնում է Հորդա, տեսնում սև հոների սարսափելի առաջնորդին` Աթըլին, և նրանից օգնություն խնդրում: Աթըլը նրան ասում է, որ Հորդայի արքան կգնա նրանց երկիրը պարսիկների դեմ նրանց օգնության: Վարդանը պետք է քանդի Ճորա Պահակը և ճանապարհ տա հոներին` մտնելու պարսկական գավառները: Նրանք ճանապարհ են ընկնում դեպի Հայաստան: Արտակն ու Զոհրակը որոշում են գնալ Ռշտունիք` ոտքի հանելու իրենց համակիր սեպուհներին և տեսնելու իրենց սիրելիներին: Սկզբում Ռշտունի նախարարին հաջողվում է թաքցնել իր դավաճան լինելը և Անահիտին ու Գեդեոնին զնդանում պահելը: Բայց բազմությունը հանկարծ նրա դեմ է դուրս գալիս, ամեն բան բացահայտվում է: Ռշտունուն սպանում են, իսկ Գադիշոն փախչում է: Գեդեոնը մահանում է, բայց Անահիտը ապաքինվում է: Ռշտունիք է գալիս նաև Մեծ Տիկինը մի քանի տիկինների և օրիորդների հետ: Նա հավաքում է կանանց մի խումբ ընդհանուր գործի համար:
Հայոց աշխարհի զորավարները հավաքվում են Արտաշատում: Վարդանը հայտնում է, որ Նյուսալավուրտը գալիս է: Պետք է ժողովեն ուժերը:
Հազարապետ Ամատունին և մի քանի իշխաններ հասնում են Բյուզանդիա: Սակայն կայսրը մահանում է, իսկ նոր կայսրՄարկիանոս Թրակացի Ծերակուտականը մերժում է օգնել հայերին` պատճառաբանելով, որ իրենք զբաղված են հոներով:
Հայոց այրուձին մեծ դժվարություններով է հասնում հայրենիք: Արդեն կարծում էին, թե այն կործանվել է, սակայն լուր են բերում, թե այրուձին եկել է: Զինվորները կարծես կմախքներ լինեն, որոնց միայն ոսկորն ու կաշին է մնացել: Նրանց օգնում են ու տեղավորում ճամբարում:
Վասակը զրուցում է Միհրներսեհի, Պերոզի և Վարազվաղանի հետ: Զարմանում է, թե ինչու և ինչպես են երկու ոխերիմ թշնամիներ` Պերոզը և Միհրներսեհը, եկել Փայտակարան միասին գործելու: Նաև, թե ինչու է եկել իր թշնամին` Վարազվաղանը: Վասակը նրանց ասում է, որ Սյունիքում հավաքված նախարարական գնդերը պատրաստ են միանալ Նյուսալավուրտի զորաբանակին: Պերոզը և Վախթանգը նրան հայտնում են, որ մեծ որդին` Բաբիկը, փախել է: Նրանց խոսքից հասկանում է, որ Ներսիկին սպանել են: Հաջորդ օրը գնում են Սյունիք:
Վարազդուխտը և Բաբիկը գալիս են լեռան կածանով: Բաբիկը հրաժարվում է թաքնվել, նա Սպարապետի զինվորյալ է:
Վասակը հուզոմնալից կացության մեջ է: Եթե Բաբիկին գտնի, պարտավոր է հանձնել Հազկերտի ձեռքը: Վրաստան և Աղվանք նամակներ է գրում, որ դեռ սպասեն, իբր Վարդանը հաշտության դաշինք է կնքելու պարսիկների հետ` դրանով խափանելով օգնության գործը: Հրամայում է Վռամին գտնել, բերել Բաբիկին: Տղային բերում են: Նա սպանել է տալիս Բաբիկին: Պարսիկները տեսնում են Վասակի հավատարմությունը: Փառանձեմը խելագարվում է: Ոտաբոբիկ վազում է Վասակի հետևից` գոռալով`«զավակնե˜րս»: Վասակը նրան էլ է սպանում:
Վարդանին հաղորդում են, որ թշնամին բանակ է դրել Ավարայրի դաշտում, Տղմուտ գետի ափին և ըստ երեևույթին չի շարժվելու: Զորաբանակը շարժվում է: Ճանապարհին Մեծ Տիկնոջը պատվիրում է մնալ մատուռում, որտեղ կույսերն էին: Վարդանը ձախ թևում նշանակում է Թաթուլին, Տաճատ Գնթունուն: Միջոցում` Ներշապուհին և Արտակին: Աջում` Խորենին և Արսենին: Ատոմին նշանակում է վերջապահում: Վարդանի հնարքներից մեկն է` տալ թշնամուն անսպասելին: Նպատակն է հաղթել: Մարտը սկսվում է: Զոհրակին ուղարկում է գետի մյուս ափը` վտանգելով նրան: Տղան մահանում է: Վարդանը ավելի է կատաղում և սկսում խելագարի պես կռվել: Մատյան գունդը ցնցվում է, փղերը սկսում են դես ու դեն ընկնել: Թշնամին գլխի չի ընկնում, թե ինչ է նա անում: Նյուսալավուրտը չի կարողանում գլուխ հանել, նրան հասցնում է ամենաանսպասելին: Նա փրկում է հայրենիքը` սխրագործության դնելով մի ողջ սերունդ: Կանայք ևս կռվում են: Վարդանը զգում է, որ ծնվեց այն վեհագույն ոգին, որի վրա դրեց նա իր և հայոց ժողովրդի կյանքը: Մարտը դառնում է վերասլացք առաքինություն և քաջություն: Պարսից զորքը խելքը գլուխն է հավաքում: Վախճանը մոտենում է. Դա զգում է և´ թշնամին, և´ Վարդանանք: Վարդանին հարվածում են, նա մահանում է: Գալիս է Մեծ Տիկինը, սիրտը վկայել է: Հանկարծ ընկնում է ու մահանում: Հեծյալներն ասում են Նյուսալավուրտին, որ Վարդանն ընկավ: Ընկավ Վարդանը, պարտվեց Նյուսալավուրտը: Սուրհանդակ է գալիս ու հայտնում Հազկերտի հրամանը՝ շուտ վերջացնել հայոց գործերը և արշավել Փայտակարան՝ դիմագրավելու հոներին, որ խուժել են քանդված Ճորա Պահակից:
Անցնում են օրեր, տարիներ, դարեր….
Ասում են, երբ ոտք են դնում Ավարայրի դաշտավայրը, լսվում է մի մեղեդի: Դարերի հին երգն է դա՝ նվիրված Վարդանանց:
Հայաստանում անհանգիստ են: Լուր չկա: Մամիկոնեից տիկինը և Մեծ Տիկինը սպասում են Զոհրակին` Վարդանի որդուն, ով Հունաստանում է: Նա վերադառնում է: Հյուր են գալիս Շուշանիկ տիկինը, Անահիտն ու Աստղիկը: Շուտով գույժը հասցնում են երկիր. նախարարները բոլորն ուրացել են: Կաթողիկոսը կոչ է անում ժողովրդին զինվորյալ գրվել և պատրաստվել կռվի: Ատոմ Գնունին պետք է կազմի դիմադրությունը: Կաթողիկոսը բազմության պահանջով հռչակում է օրենքը, ըստ որի հայրենիքը ուրացողը համարվում է դավաճան: Նա ինքը թողնում է վանքը, դառնում զինվորյալ: Եզնիկ Կողբացին, Ղևոնդ Երեցը և Եղիշեն նույնպես երդվում են դառնալ զինվորյալ: Ատոմն Առաքելին կարգադրում է առանց հրամանի կռիվ չսկսել: Կանայք միանում են տղամարդկանց: Նրանց մեջ են Դժխոն, Լույսը և Վարաժի կինը` Մագթաղը` բոլորը զինված: Ատոմին հուզում է հարցը` արդյոք բոլորն են ուրացել և համաձայն են ապստամբության: Գուցե նույնիսկ ազգամիջյան կռիվ սկսվի: Ինչ է անելու ինքը մի բուռ հավատարիմ նախարարներով: Վճռում է գնալ Բզնունյաց աշխարհներ, ոտքի հանել նրանց ժողովրդին և զորագնդերը: Նրան միանում է Եղիշեն:
Զորագունդը գնում է Դարեհ պարսիկի հրամանատարությամբ` Միհր մոգպետի և յոթ հարյուր մոգերի հետ միասին, որոնք հույս ունեն ամենահարուստ հայ նախարարների ընտանիքի մոգերը դառնալ: Վարդանին ու Արտակին մտահոգում է կասկածը, որ Միհրներսեհն իրենց հետևից բանակ է ուղարկել: Եթե այդպես է, պետք է սրանց գոնե նախօրոք ոչնչացնել: Նրանք մտնում են Ավարայրի դաշտը, հասնում Տղմուտ գետի ափը և բանակ դնում: Վարդանը սուրհանդակ է ուղարկում Այրարատ` Ատոմի մոտ: Վասակը, հակառակը, սուրհանդակներ է ուղարկում զորագնդերին, որ հավաքվեն Զարեհավանում, միանան պարսիկ զորագնդին և ճնշեն ապստամբությունը: Առավոտյան տեղի է ունենում առաջին երկրպագությունն արևին Հայոց աշխարհի հողի վրա: Վարդանը մերժում է և չի մասնկացում: Բռնում են Բագրևանդի ճանապարհը:
Միաժամանակ երկրում սաստկանում է հարկահանությունը: Շինականները ստիպված տալիս են հարկերը. Ատոմը կարգադրել է չհարձակվել: Հավաքվում են Սենեքերիմ ավագի շուրջը: Դժգոհ են և´ նրանից, և´ Ատոմից: Որոշում են գնալ շեները, վեր կացնել ռամկին, դուրս գալ եկող պարսիկ զորքի դեմ: Առաքելի ղեկավարությամբ բռնում են Դենշապուհի հետքը և հետևում նրան: Վերջինս որոշում է տանջել ու չարչարել բողոքավոր շինականներին և վանականներին, բռնի կրոնափոխ անել: Եթե մոգպետը գա, գլուխ բերի ուրացությունը, ինքը կդառնա ավելորդ և արյաց արքայի առաջ մեղապարտ: Դենշապուհը Վեհմիհրի և Որմիզդ մոգպետի հետ Զարեհավանում են: Զինվորները խոշտանգում են կապյալներին: Նրանցից Սահակը դառն ատելությամբ նայում է Դենշապուհին: Նրան ծեծում են, մի աչքը դուրս է պրծնում, այլանդակվում, բայց տղան անսասան է: Վախենում են, դուրս հրում: Ծեծվողներից շատերը ուշաթափվում են: Վեհմիհրը հրամայում է ջոկատ ուղարկել Արուջ` գրավելու բերդը: Զինվորները հարձակվում են բազմության վրա: Շինականները փախչում են դաշտերի ու լեռների ուղղությամբ, գնում են դեպի Տարոն:
Ատոմը Եղիշեի հետ հասնում է Գնունյաց նախարարության բնակավայրը: Մայրը նրան ասում է սպարապետին դեմ չգնալ, դա Աստծուն ընդդեմ է: Կեսգիշերին նրա ջոկատը Խորենի և Եղիշեի հետ ճանապարհ է ընկնում դեպի Խորխոռունիք:
Վարդանի սուրհանդակը, որին Վարդանը Ավարայրի դաշտից ուղարկել էր Ատոմի մոտ` հրահանգելով հարձակվել Հայստան եկող պարսիկ զորքի վրա և ոչնչացնել, հասնում է ուշացած և գնում Ատոմին որոնելու:
Ողական ամրոցում խաղախություն է իջել, ծածկել ողբերգական իրականությունը: Պատճառը Զոհրակն է: Մեծ Տիկինը ապաքինվում է հոգեկան ցնցումներից: Գնում է Գլակա վանք` աղոթելու Վարդանի և մյուս տարագիրների փրկության համար: Ատոմի, Եղիշեի և Խորեն իշխանի ուղեկցությամբ Ողական է գալիս մի ջոկատ: Նրանք հայտնում են նախարարների ուրացության մասին: Մամիկոնեից տիկինը և Զոհրակը չեն հավատում Վարդանի ուրացությանը: Ատոմը Զոհրակին կարգադրում է մի ջոկատ պատրաստել իր համար Մամիկոնյան գնդից Ռշտունիք տանելու: Վերջինս վիրավորվում է Ատոմի կարգադրող ձևից, բայց լռում է: Վերադառնում է Մեծ Տիկինը` տեղյակ բոթին: Եղիշեն փորձում է մխիթարել նրան: Սակայն նա բարկանում է, գնում է դեպի ամրոցամերձ բլուրը, Մամիկոնյանների տան տոհմական հանգստարանը, ձայն տալիս ամուսնուն և մյուս նախնիներին, ասես տեսնում է նրանց կերպարանքները: Սթափվելով` պահանջում է Վարդանին բերել իր դատաստանին: Եղիշեն հանդիսավոր խոսք է ասում, կոչ անում զինվոր գրվել: Մամիկոնեից տիկինը և Զոհրակը ևս միանում են, բոլորը զինվում: Նրանց մեջ են նաև Անահիտն ու Աստղիկը: Վերջինս սիրահարվել է Զոհրակին, բայց սա փոխադարձ զգացմունք չունի նրա հանդեպ, դեռ ավելին, նրան տգեղ է համարում: Ողական ամրոցի առջև գումարվում են Ատոմի և Խորենի ջոկատները: Դավիթ սեպուհի գլխավորությամբ գալիս է նաև Մամիկոնյան ջոկատը: Գնում են Ռշտունյաց ամրոցը ջոկատ վերցնելու: Նախապես ուղարկում է Դավիթին զգուշացնելու, որ կռվելու չեն գնում, ամրոց չեն գնա, մինչև չհրավիրեն: Անահիտի հայրը` Գեդեոնը, տեղեկանալով, որ Տարոնից հեծյալ սուրհանդակներ են եկել, հրամայում է ներս թողնել: Ապա հրավիրում է նախ տիկիններին`մտքում զայրանալով իր աղջիկների վրա: Ատոմն ասում է, որ Ռշտունյաց աշխարհը ևս պիտի մասնակից լինի հայրենի կռվին: Գեդեոնը կանչում է տեր Զանգակին. գալիս է նաև տեղապահ Զանդաղանը, որը Արտակ Ռշտունու հետ դավեր էր նյութել Վարդանի կյանքի դեմ: Սա պետք է Ռշտունյաց զորագունդը պատրաստ պահեր, ազդանշանի դեպքում գնար Զարևանդ` ուխտյալների դեմ: Հենց որ նախարարը հասներ Բագրևանդ, պետք է բանտարկեին Գեդեոնին և զորագունդը տանեին Զարևանդ: Ուստի, երբ Գեդեոնը կարգադրում է նրան ջոկատ պատրաստել հայրենիքը պաշտպանելու համար, սա կարկամած մնում է տեղում: Գեդեոնը քշում է նրան Եղիշեի մոտ և գլուխը խոնարհեցնում դեպի Եղիշեի աջը: Սեպուհները գնում են բերելու զորագունդը: Ատոմին կասկածելի է թվում այս դյուրին հաջողությունը, հրամայում է Զոհրակին և Դավիթին հսկել զորագունդը: Զանդաղանը, տեր Զանգակը և մի երկու սեպուհ փսփսում են, վճռում չդիմել դիմադրության, երբ նախարարը տեղ հասնի, նրանք կգրավեն ամրոցը և կմիանան նախարարին:
Առավոտ: Գնում են Մոկաց աշխարհ, այնտեղից Արծրունիք, ապա Զարևանդ: Ատոմին սուրհանդակը հայտնում է, որ Ռշտունյաց զորագնդի սեպուհը մի մեծ ջոկատ է հանել և գալիս է այդ ուղղությամբ` իր նախարարին դիմավորելու: Ատոմը հասկանում է, որ դա դավ է իր դեմ, թաքնվում են լեռներում, որ չհանդիպեն այդ զորագնդին: Գեդեոնը գնում է Ռշտունյաց զորքին ընդառաջ, որ հետ դարձնի: Լուր են բերում, որ Ռշտունյաց ջոկատը, հետապնդելով Ատոմին, գնում է Զարեհավան: Գիշերը հապճեպ հետախույզ է գալիս, հայտնում, որ նախարարները հասնում են Ծաղկոտն, ուր լցվել են պարսիկ զորքեր, այնտեղ սպասվում են մեծ դեպքեր:
Վասակը և Վարդանը զուգահեռ զորական պատրաստության մեջ են: Երկուսն էլ որոշել են գործի անցնել Զարեհավանում: Բազմությունը հավաքվում է անգղի արևմտյան ճանապարհին` Եղիշեի, կաթողիկոսի, Եզնիկ Կողբացու, Ղևոնդ Երեցի գլխավորությամբ: Մտնում են Անգղի փոքրիկ եկեղեցին: Մեծ Տիկինը սպասում է Վարդանին: Գալիս են սպիտակազգեստ մոգերը Միհր մոգպետի գլխավորությամբ, պահանջում են հանձնել եկեղեցին: Կռիվը տեղի է ունենում բաց դաշտում, պարսիկ զինվորները նետահարում են բազմությանը, վիրավորվում է նաև Անահիտը: Գալիս են Վարդանը, Վասակը,Դենշապուհը, Դարեհը և այլոք: Մեծ Տիկինը Վարդանին է հանձնում հոր սուրը և ասում, որ զարկի իրեն: Վարդանը հառաչում է: Արտակն ուզում է մոտենալ Անահիտին, բայց թույլ չեն տալիս: Սահակն է գալիս` փաթաթված դեմքով. փնտրում է Դենշապուհին, վրեժ է ուզում: Մեծ Տիկինը պահանջում է Վարդանին խոսել: Սա հայտնում է ամեն բան, խաչակնքում: Մոգերը հեռանում են: Պարսիկները պատրաստվում են հարձակման: Չեն սպասում և հարձակվում են: Մի մասին ղեկավարում է Արտակը, մյուսին` Վարդանը: Սյունյաց զորագունդն է վեր բարձրանում, գրոհում դեպի ժողովուրդը, պարսիկները սիրտ են առնում: Կապկպված Վասակի մոտ են տանում Դենշապուհին, Դարեհին, մոգպետին: Վասակն այլայլվում է: Նա որոշում է կեղծել և ասել, թե իբր իրենց կողմից է, պայմանով, որ պարսիկներին ձեռ չտան, նրանք կդատվեն Արտաշատում: Նպատակն է կեղծ ուրացության տակ պառակտել, խափանել Վարդանի դաշնակիցների օգնության գործը: Լուսադեմին Վարդանը կատարում է Վասակի պայմանը` կարգադրելով ցրել Զարեհավանի պարսից բերդապահ զորքը: Ռշտունին բարկացած է իր հրամանատարի վրա Ատոմի գնդին միանալու համար: Ցանկանում է գնալ իր աշխարհը: Ուզում է պատժել աներոջը` Գեդեոնին, Ատոմին օժանդակելու համար: Հաջորդ օրը սուրհանդակը լուր է բերում, թե Զարեհավանի բերդապահ պարսիկ զորքը ջարդված է և ցրիվ տրված: Հրաման ուղարկելով Ատոմին, որ միանա իրեն` Վարդանը դուրս է գալիս Անգղից դեպի Այրարատ:
Արտակը հիվանդներին և վիրավորներին որոշում է տուն տանել: Ճանապարհին Անահիտի վիճակը ծանրանում է, կանգ են առնում մի գյուղում: Մի պառավ կին իր պատրաստած սպեղանիով թեթևացնում է աղջկա վիճակը: Նա գրեթե ապաքինվում է: Շարունակում են իրենց ճանապարհը:
Ցուրտավի ապարանքում սուգ է: Աշուշայի մայրն ու կինը և որդին` Վազգեն իշխանը, լուր են ստացել Վասակի սուրհանդակ Բակուրից Աշուշայի պատանդության մասին և որ Վարդանի կողմնակիցները պատրաստվում են պատերազմի: Սա ասում է, որ կմտածեն և կպատասխանեն Վասակին: Բակուրը ներկայանում է նաև թագավորին: Թագավորը համաձայն չէ Վասակի ընթացքին, սակայն վրացի իշխանների մեջ կան և´ ապստամբության կողմնակիցներ, և´ դրան դեմ մարդիկ:
Արտաշատում հավաքվել են նոր նախարարներ` Ուրծա Ներսեհը, Աղավենից Արտենը, Բագրատունի Միրոցը, Արտակ Պալունին, Մուշ և Թաթուլ Դիմաքսյանները և սեպուհներ` Հմայակ Մամիկոնյանն ու Մերուժան Արծրունին: Վարդանը ստուգում է զորագնդերի վիճակը: Նրա մոտ է գալիս Մելքոն սուրհանդակը, պատմում, որ Փայտակարանից Աղվանք է մտել պարսկական զորաբանակը 300 մոգերի հետ. նրան միացել է Ճորա Պահակի մարզպանը` Սեբուխտը: Աղվանները փախել են լեռները: Նրանց հազարապետը գալիս է օգնություն հայցելու: Վարդանը հանձնարարում է զորագունդ կազմել, գալ Աղվանք`ընդառաջ պարսից զորքին: Նամակ է ուղարկում հունաց կայսրին` Թեոդոսին: Զորքը բաժանում է 3 մասի` Աղվանք արշավող, Ատրպատականի սահմանն ուղարկվող, մնացած մասը` Այրարատում պահելու համար իբրև հերթապահ զորք: Ատոմը սկսում է լարված հսկել Վասակին:
Ապարում Հայոց այրուձին խիստ հսկողության տակ է: Գարեգին իշխանը մտադրվել է այրուձին փախցնել Հայաստան: Արսենն այցելում է Խորիշային: Նա ուզում է Արսենի հետ գնալ: Տղան խոստանում է պատերազմից հետո գալ: Արսենը Վախթանգին պատմում է Անգղի դեպքերը: Այդ ամենը Խորիշան և Վարազդուխտը գաղտնի լսում են: Կոդակը Վասակին դավաճանելու ճանապարհն է բռնել, ամեն բան հայտնում է Վարազվաղանին, սա էլ` Միհրներսեհին: Նա կարգադրում է բռնել Վարազդուխտին: Մտածում է, որ Վասակը խաբել է իրեն և ինքը կընկնի Հազկերտի աչքից: Սակայն Վարազդուխտը երդվում է, որ Վասակը հավատարիմ է նրան և հայտնելով հայոց այրուձիի փախչելու մտադրության մասին` ազատվում է: Միհրներսեհը Նյուսալավուրտին հրամայում է վերջ տալ հայոց այրուձիին` առաջարկելով ճակատ ուղարկել այրուձին և քուշանաց դեմ մաշել` ստույգ վտանգավոր կռիվներում: Սակայն հաջողությունը զինվորների կողմն է: Այրուձին սլանում է դեպի քուշանները: Պարսից զորամասերն հետզհետե դանդաղեցնում են ընթացքը` մղելով հայոց այրուձին քուշանների բերանը: Գարեգինը ևս հրամայում է դանդաղել, ապա այրուձին շրջում և տանում է պարսից վրա: Պարսիկները քաշվում են: Գարեգինը թարգմանչի միջոցով խոսում է քուշանների հրամանատարի հետ, բացատրում, որ հայրենիք են ուզում վերադառնալ, կռվել պարսիկների դեմ: Խնդրում է ուղեցույց և հավատարմախոսք: Քուշան զորավարը քաշվում է թիկունք, հայոց այրուձիին մի ուղեցույց թողնում, իսկ ինքն իր գնդերով սլանում քամու պես, կորում անապատի հորիզոնում:
Խոռխոռունյաց տիկինը` Գադիշոյի կինը, հյուրընկալում է Մեծ Տիկնոջը յուրայինների հետ Տարոն գնալու ճանապարհին: Որոշում են կազմակերպել Արտակի և Անահիտի հարսանիքը, որից Արտակը տեղյակ չէ: Ժամանում է Արտակ Մոկացի մայրը: Նա բարկացած ու վիրավորված է, որ որդու հարսանիքը պետք է տեղի ունենա ոչ իր տանը: Իմանալով, որ օրիորդն էլ ինչ-որ սեպուհի դուստր է, ավելի է տխրում: Բայց երբ տեսնում է Անահիտին, գրկում է նրան ու համբուրում: Գալիս է Արտակը: Հուզված է: Երկու օր անց ժամանում են նաև Անահիտի ծնողները, բայց Գեդեոնը գալիս է մյուս օրը: Ամուսնանում են: Երջանիկ են: Անահիտը Ռշտունյաց նախարարի պատուհանի մոտով անցնելիս լսում է հոր խոսակցությունը գունդը Անգղ տանելու մասին: Հասկանում է չարագույժ զրույցի միտքը: Պատմում է Արտակին: Որոշում են, որ ինքն էլ մեկնի հոր հետ: Զինվորյալներին օրհնելով` բոլորը մեկնում են: Զոհրակը հանկարծ նկատում է, որ Աստղիկը գեղեցկացել է և ուրախանում է:
Վրացական զորագունդը` Վախթանգ հրամանատարի գլխավորությամբ Տղփիսում ոչնչացնում է պարսկական զորագունդը և ազատում Վրաստանը: Սուրհանդակները շտապում են Վարդանին հայտնելու հաղթությունը եղբայրական օգնության լուրով և ուրախացնելու հայերին:
Թշնամին անցնում է Կուրը, գալիս դեպի Խաղխաղ: Աղվանից գալիս է այրուձին` Վահան իշխանի ղեկավարությամբ: Այն նահանջել է և անցել գետը: Սեբուխտի բանակն ունի ուժեղ կենտրոն, թույլ թևեր: Հարձակվում են թևերի վրա, ապա թիկունքից: Պարսիկները սկսում են փախչել: Հայերը և աղվանները ճանապարհը փակում են: Թշնամին վճռական ջարդ է կրում: Երկու օրից պետք է ճանապարհվեն Ճորա Պահակ: Ատոմը սուրհանդակի միջոցով հայտնում է, որ Արտաշատում սպասվում են դավաճանական դեպքեր: Վարդանը պատվիրում է հայտնել, որ դիմանան մինչև ինքը վերադառնա: Արտաշատում վիճակը ծանրանում է: Վասակյանք հետզհետե աճում են: Վերադառնում է Կոդակը` հայտնելով Վասակին, որ որդիները դեռ կենդանի են: Ատոմը մտնում է ճամբար և կազմակերպում երեք զորախմբեր` Բագրևանդի, Տուրուբերանի և Տարոնի շինականներից: Նախարարները սկսում են գնահատել ռամիկի ուժը: Արտակ Ռշտունին հասնում է տուն, ընթրիքից հետո Գեդեոնին ծեծել տալիս և հրամայում տանել: Նույն կերպ վարվում է դստեր` Անահիտի հետ: Նրանց քարշ են տալիս զնդան: Վասակը գաղտնի դռնով ազատել է տալիս պարսիկներին: Շինականները փորձում են ջարդել դռները, բայց սյունյաց զինվորները հարձակվում են նրանց վրա: Բանտարկյալները Վասակի մոտ են` նոր զգեստներով, լվացված կերպարանքներով: Ատոմը տեսնում է այս ամենը, սրամարտ է սկսվում նրա և Արտաշիր սեպուհի միջև: Դուրս են գալիս: Ատոմը իրեն գցում է ճամբար: Դրությունը տագնապալի է: Ուժերի գերակշռությունը Վասակի կողմն է: Սուրհանդակը Վասակին հայտնում է, որ Վարդանը խորտակել է Սեբուխտի զորաբանակը: Վերջինս մազապուրծ փախել է նավակով: Սպարապետը գնացել է արշավանքի Ճորա Պահակ: Այս պարտության լուրն իմանալով` Միհրներսեհը Հազկերտին համոզում է ավարտել գործը: Հազկերտը հրամայում է Նյուսալավուրտին մեծ զորաբանակ գումարել, վերջ տալ Հայոց աշխարհին:
Վարդանը հասնում է Հորդա, տեսնում սև հոների սարսափելի առաջնորդին` Աթըլին, և նրանից օգնություն խնդրում: Աթըլը նրան ասում է, որ Հորդայի արքան կգնա նրանց երկիրը պարսիկների դեմ նրանց օգնության: Վարդանը պետք է քանդի Ճորա Պահակը և ճանապարհ տա հոներին` մտնելու պարսկական գավառները: Նրանք ճանապարհ են ընկնում դեպի Հայաստան: Արտակն ու Զոհրակը որոշում են գնալ Ռշտունիք` ոտքի հանելու իրենց համակիր սեպուհներին և տեսնելու իրենց սիրելիներին: Սկզբում Ռշտունի նախարարին հաջողվում է թաքցնել իր դավաճան լինելը և Անահիտին ու Գեդեոնին զնդանում պահելը: Բայց բազմությունը հանկարծ նրա դեմ է դուրս գալիս, ամեն բան բացահայտվում է: Ռշտունուն սպանում են, իսկ Գադիշոն փախչում է: Գեդեոնը մահանում է, բայց Անահիտը ապաքինվում է: Ռշտունիք է գալիս նաև Մեծ Տիկինը մի քանի տիկինների և օրիորդների հետ: Նա հավաքում է կանանց մի խումբ ընդհանուր գործի համար:
Հայոց աշխարհի զորավարները հավաքվում են Արտաշատում: Վարդանը հայտնում է, որ Նյուսալավուրտը գալիս է: Պետք է ժողովեն ուժերը:
Հազարապետ Ամատունին և մի քանի իշխաններ հասնում են Բյուզանդիա: Սակայն կայսրը մահանում է, իսկ նոր կայսրՄարկիանոս Թրակացի Ծերակուտականը մերժում է օգնել հայերին` պատճառաբանելով, որ իրենք զբաղված են հոներով:
Հայոց այրուձին մեծ դժվարություններով է հասնում հայրենիք: Արդեն կարծում էին, թե այն կործանվել է, սակայն լուր են բերում, թե այրուձին եկել է: Զինվորները կարծես կմախքներ լինեն, որոնց միայն ոսկորն ու կաշին է մնացել: Նրանց օգնում են ու տեղավորում ճամբարում:
Վասակը զրուցում է Միհրներսեհի, Պերոզի և Վարազվաղանի հետ: Զարմանում է, թե ինչու և ինչպես են երկու ոխերիմ թշնամիներ` Պերոզը և Միհրներսեհը, եկել Փայտակարան միասին գործելու: Նաև, թե ինչու է եկել իր թշնամին` Վարազվաղանը: Վասակը նրանց ասում է, որ Սյունիքում հավաքված նախարարական գնդերը պատրաստ են միանալ Նյուսալավուրտի զորաբանակին: Պերոզը և Վախթանգը նրան հայտնում են, որ մեծ որդին` Բաբիկը, փախել է: Նրանց խոսքից հասկանում է, որ Ներսիկին սպանել են: Հաջորդ օրը գնում են Սյունիք:
Վարազդուխտը և Բաբիկը գալիս են լեռան կածանով: Բաբիկը հրաժարվում է թաքնվել, նա Սպարապետի զինվորյալ է:
Վասակը հուզոմնալից կացության մեջ է: Եթե Բաբիկին գտնի, պարտավոր է հանձնել Հազկերտի ձեռքը: Վրաստան և Աղվանք նամակներ է գրում, որ դեռ սպասեն, իբր Վարդանը հաշտության դաշինք է կնքելու պարսիկների հետ` դրանով խափանելով օգնության գործը: Հրամայում է Վռամին գտնել, բերել Բաբիկին: Տղային բերում են: Նա սպանել է տալիս Բաբիկին: Պարսիկները տեսնում են Վասակի հավատարմությունը: Փառանձեմը խելագարվում է: Ոտաբոբիկ վազում է Վասակի հետևից` գոռալով`«զավակնե˜րս»: Վասակը նրան էլ է սպանում:
Վարդանին հաղորդում են, որ թշնամին բանակ է դրել Ավարայրի դաշտում, Տղմուտ գետի ափին և ըստ երեևույթին չի շարժվելու: Զորաբանակը շարժվում է: Ճանապարհին Մեծ Տիկնոջը պատվիրում է մնալ մատուռում, որտեղ կույսերն էին: Վարդանը ձախ թևում նշանակում է Թաթուլին, Տաճատ Գնթունուն: Միջոցում` Ներշապուհին և Արտակին: Աջում` Խորենին և Արսենին: Ատոմին նշանակում է վերջապահում: Վարդանի հնարքներից մեկն է` տալ թշնամուն անսպասելին: Նպատակն է հաղթել: Մարտը սկսվում է: Զոհրակին ուղարկում է գետի մյուս ափը` վտանգելով նրան: Տղան մահանում է: Վարդանը ավելի է կատաղում և սկսում խելագարի պես կռվել: Մատյան գունդը ցնցվում է, փղերը սկսում են դես ու դեն ընկնել: Թշնամին գլխի չի ընկնում, թե ինչ է նա անում: Նյուսալավուրտը չի կարողանում գլուխ հանել, նրան հասցնում է ամենաանսպասելին: Նա փրկում է հայրենիքը` սխրագործության դնելով մի ողջ սերունդ: Կանայք ևս կռվում են: Վարդանը զգում է, որ ծնվեց այն վեհագույն ոգին, որի վրա դրեց նա իր և հայոց ժողովրդի կյանքը: Մարտը դառնում է վերասլացք առաքինություն և քաջություն: Պարսից զորքը խելքը գլուխն է հավաքում: Վախճանը մոտենում է. Դա զգում է և´ թշնամին, և´ Վարդանանք: Վարդանին հարվածում են, նա մահանում է: Գալիս է Մեծ Տիկինը, սիրտը վկայել է: Հանկարծ ընկնում է ու մահանում: Հեծյալներն ասում են Նյուսալավուրտին, որ Վարդանն ընկավ: Ընկավ Վարդանը, պարտվեց Նյուսալավուրտը: Սուրհանդակ է գալիս ու հայտնում Հազկերտի հրամանը՝ շուտ վերջացնել հայոց գործերը և արշավել Փայտակարան՝ դիմագրավելու հոներին, որ խուժել են քանդված Ճորա Պահակից:
Անցնում են օրեր, տարիներ, դարեր….
Ասում են, երբ ոտք են դնում Ավարայրի դաշտավայրը, լսվում է մի մեղեդի: Դարերի հին երգն է դա՝ նվիրված Վարդանանց:
Հայաստանում անհանգիստ են: Լուր չկա: Մամիկոնեից տիկինը և Մեծ Տիկինը սպասում են Զոհրակին` Վարդանի որդուն, ով Հունաստանում է: Նա վերադառնում է: Հյուր են գալիս Շուշանիկ տիկինը, Անահիտն ու Աստղիկը: Շուտով գույժը հասցնում են երկիր. նախարարները բոլորն ուրացել են: Կաթողիկոսը կոչ է անում ժողովրդին զինվորյալ գրվել և պատրաստվել կռվի: Ատոմ Գնունին պետք է կազմի դիմադրությունը: Կաթողիկոսը բազմության պահանջով հռչակում է օրենքը, ըստ որի հայրենիքը ուրացողը համարվում է դավաճան: Նա ինքը թողնում է վանքը, դառնում զինվորյալ: Եզնիկ Կողբացին, Ղևոնդ Երեցը և Եղիշեն նույնպես երդվում են դառնալ զինվորյալ: Ատոմն Առաքելին կարգադրում է առանց հրամանի կռիվ չսկսել: Կանայք միանում են տղամարդկանց: Նրանց մեջ են Դժխոն, Լույսը և Վարաժի կինը` Մագթաղը` բոլորը զինված: Ատոմին հուզում է հարցը` արդյոք բոլորն են ուրացել և համաձայն են ապստամբության: Գուցե նույնիսկ ազգամիջյան կռիվ սկսվի: Ինչ է անելու ինքը մի բուռ հավատարիմ նախարարներով: Վճռում է գնալ Բզնունյաց աշխարհներ, ոտքի հանել նրանց ժողովրդին և զորագնդերը: Նրան միանում է Եղիշեն:
Զորագունդը գնում է Դարեհ պարսիկի հրամանատարությամբ` Միհր մոգպետի և յոթ հարյուր մոգերի հետ միասին, որոնք հույս ունեն ամենահարուստ հայ նախարարների ընտանիքի մոգերը դառնալ: Վարդանին ու Արտակին մտահոգում է կասկածը, որ Միհրներսեհն իրենց հետևից բանակ է ուղարկել: Եթե այդպես է, պետք է սրանց գոնե նախօրոք ոչնչացնել: Նրանք մտնում են Ավարայրի դաշտը, հասնում Տղմուտ գետի ափը և բանակ դնում: Վարդանը սուրհանդակ է ուղարկում Այրարատ` Ատոմի մոտ: Վասակը, հակառակը, սուրհանդակներ է ուղարկում զորագնդերին, որ հավաքվեն Զարեհավանում, միանան պարսիկ զորագնդին և ճնշեն ապստամբությունը: Առավոտյան տեղի է ունենում առաջին երկրպագությունն արևին Հայոց աշխարհի հողի վրա: Վարդանը մերժում է և չի մասնկացում: Բռնում են Բագրևանդի ճանապարհը:
Միաժամանակ երկրում սաստկանում է հարկահանությունը: Շինականները ստիպված տալիս են հարկերը. Ատոմը կարգադրել է չհարձակվել: Հավաքվում են Սենեքերիմ ավագի շուրջը: Դժգոհ են և´ նրանից, և´ Ատոմից: Որոշում են գնալ շեները, վեր կացնել ռամկին, դուրս գալ եկող պարսիկ զորքի դեմ: Առաքելի ղեկավարությամբ բռնում են Դենշապուհի հետքը և հետևում նրան: Վերջինս որոշում է տանջել ու չարչարել բողոքավոր շինականներին և վանականներին, բռնի կրոնափոխ անել: Եթե մոգպետը գա, գլուխ բերի ուրացությունը, ինքը կդառնա ավելորդ և արյաց արքայի առաջ մեղապարտ: Դենշապուհը Վեհմիհրի և Որմիզդ մոգպետի հետ Զարեհավանում են: Զինվորները խոշտանգում են կապյալներին: Նրանցից Սահակը դառն ատելությամբ նայում է Դենշապուհին: Նրան ծեծում են, մի աչքը դուրս է պրծնում, այլանդակվում, բայց տղան անսասան է: Վախենում են, դուրս հրում: Ծեծվողներից շատերը ուշաթափվում են: Վեհմիհրը հրամայում է ջոկատ ուղարկել Արուջ` գրավելու բերդը: Զինվորները հարձակվում են բազմության վրա: Շինականները փախչում են դաշտերի ու լեռների ուղղությամբ, գնում են դեպի Տարոն:
Ատոմը Եղիշեի հետ հասնում է Գնունյաց նախարարության բնակավայրը: Մայրը նրան ասում է սպարապետին դեմ չգնալ, դա Աստծուն ընդդեմ է: Կեսգիշերին նրա ջոկատը Խորենի և Եղիշեի հետ ճանապարհ է ընկնում դեպի Խորխոռունիք:
Վարդանի սուրհանդակը, որին Վարդանը Ավարայրի դաշտից ուղարկել էր Ատոմի մոտ` հրահանգելով հարձակվել Հայստան եկող պարսիկ զորքի վրա և ոչնչացնել, հասնում է ուշացած և գնում Ատոմին որոնելու:
Ողական ամրոցում խաղախություն է իջել, ծածկել ողբերգական իրականությունը: Պատճառը Զոհրակն է: Մեծ Տիկինը ապաքինվում է հոգեկան ցնցումներից: Գնում է Գլակա վանք` աղոթելու Վարդանի և մյուս տարագիրների փրկության համար: Ատոմի, Եղիշեի և Խորեն իշխանի ուղեկցությամբ Ողական է գալիս մի ջոկատ: Նրանք հայտնում են նախարարների ուրացության մասին: Մամիկոնեից տիկինը և Զոհրակը չեն հավատում Վարդանի ուրացությանը: Ատոմը Զոհրակին կարգադրում է մի ջոկատ պատրաստել իր համար Մամիկոնյան գնդից Ռշտունիք տանելու: Վերջինս վիրավորվում է Ատոմի կարգադրող ձևից, բայց լռում է: Վերադառնում է Մեծ Տիկինը` տեղյակ բոթին: Եղիշեն փորձում է մխիթարել նրան: Սակայն նա բարկանում է, գնում է դեպի ամրոցամերձ բլուրը, Մամիկոնյանների տան տոհմական հանգստարանը, ձայն տալիս ամուսնուն և մյուս նախնիներին, ասես տեսնում է նրանց կերպարանքները: Սթափվելով` պահանջում է Վարդանին բերել իր դատաստանին: Եղիշեն հանդիսավոր խոսք է ասում, կոչ անում զինվոր գրվել: Մամիկոնեից տիկինը և Զոհրակը ևս միանում են, բոլորը զինվում: Նրանց մեջ են նաև Անահիտն ու Աստղիկը: Վերջինս սիրահարվել է Զոհրակին, բայց սա փոխադարձ զգացմունք չունի նրա հանդեպ, դեռ ավելին, նրան տգեղ է համարում: Ողական ամրոցի առջև գումարվում են Ատոմի և Խորենի ջոկատները: Դավիթ սեպուհի գլխավորությամբ գալիս է նաև Մամիկոնյան ջոկատը: Գնում են Ռշտունյաց ամրոցը ջոկատ վերցնելու: Նախապես ուղարկում է Դավիթին զգուշացնելու, որ կռվելու չեն գնում, ամրոց չեն գնա, մինչև չհրավիրեն: Անահիտի հայրը` Գեդեոնը, տեղեկանալով, որ Տարոնից հեծյալ սուրհանդակներ են եկել, հրամայում է ներս թողնել: Ապա հրավիրում է նախ տիկիններին`մտքում զայրանալով իր աղջիկների վրա: Ատոմն ասում է, որ Ռշտունյաց աշխարհը ևս պիտի մասնակից լինի հայրենի կռվին: Գեդեոնը կանչում է տեր Զանգակին. գալիս է նաև տեղապահ Զանդաղանը, որը Արտակ Ռշտունու հետ դավեր էր նյութել Վարդանի կյանքի դեմ: Սա պետք է Ռշտունյաց զորագունդը պատրաստ պահեր, ազդանշանի դեպքում գնար Զարևանդ` ուխտյալների դեմ: Հենց որ նախարարը հասներ Բագրևանդ, պետք է բանտարկեին Գեդեոնին և զորագունդը տանեին Զարևանդ: Ուստի, երբ Գեդեոնը կարգադրում է նրան ջոկատ պատրաստել հայրենիքը պաշտպանելու համար, սա կարկամած մնում է տեղում: Գեդեոնը քշում է նրան Եղիշեի մոտ և գլուխը խոնարհեցնում դեպի Եղիշեի աջը: Սեպուհները գնում են բերելու զորագունդը: Ատոմին կասկածելի է թվում այս դյուրին հաջողությունը, հրամայում է Զոհրակին և Դավիթին հսկել զորագունդը: Զանդաղանը, տեր Զանգակը և մի երկու սեպուհ փսփսում են, վճռում չդիմել դիմադրության, երբ նախարարը տեղ հասնի, նրանք կգրավեն ամրոցը և կմիանան նախարարին:
Առավոտ: Գնում են Մոկաց աշխարհ, այնտեղից Արծրունիք, ապա Զարևանդ: Ատոմին սուրհանդակը հայտնում է, որ Ռշտունյաց զորագնդի սեպուհը մի մեծ ջոկատ է հանել և գալիս է այդ ուղղությամբ` իր նախարարին դիմավորելու: Ատոմը հասկանում է, որ դա դավ է իր դեմ, թաքնվում են լեռներում, որ չհանդիպեն այդ զորագնդին: Գեդեոնը գնում է Ռշտունյաց զորքին ընդառաջ, որ հետ դարձնի: Լուր են բերում, որ Ռշտունյաց ջոկատը, հետապնդելով Ատոմին, գնում է Զարեհավան: Գիշերը հապճեպ հետախույզ է գալիս, հայտնում, որ նախարարները հասնում են Ծաղկոտն, ուր լցվել են պարսիկ զորքեր, այնտեղ սպասվում են մեծ դեպքեր:
Վասակը և Վարդանը զուգահեռ զորական պատրաստության մեջ են: Երկուսն էլ որոշել են գործի անցնել Զարեհավանում: Բազմությունը հավաքվում է անգղի արևմտյան ճանապարհին` Եղիշեի, կաթողիկոսի, Եզնիկ Կողբացու, Ղևոնդ Երեցի գլխավորությամբ: Մտնում են Անգղի փոքրիկ եկեղեցին: Մեծ Տիկինը սպասում է Վարդանին: Գալիս են սպիտակազգեստ մոգերը Միհր մոգպետի գլխավորությամբ, պահանջում են հանձնել եկեղեցին: Կռիվը տեղի է ունենում բաց դաշտում, պարսիկ զինվորները նետահարում են բազմությանը, վիրավորվում է նաև Անահիտը: Գալիս են Վարդանը, Վասակը,Դենշապուհը, Դարեհը և այլոք: Մեծ Տիկինը Վարդանին է հանձնում հոր սուրը և ասում, որ զարկի իրեն: Վարդանը հառաչում է: Արտակն ուզում է մոտենալ Անահիտին, բայց թույլ չեն տալիս: Սահակն է գալիս` փաթաթված դեմքով. փնտրում է Դենշապուհին, վրեժ է ուզում: Մեծ Տիկինը պահանջում է Վարդանին խոսել: Սա հայտնում է ամեն բան, խաչակնքում: Մոգերը հեռանում են: Պարսիկները պատրաստվում են հարձակման: Չեն սպասում և հարձակվում են: Մի մասին ղեկավարում է Արտակը, մյուսին` Վարդանը: Սյունյաց զորագունդն է վեր բարձրանում, գրոհում դեպի ժողովուրդը, պարսիկները սիրտ են առնում: Կապկպված Վասակի մոտ են տանում Դենշապուհին, Դարեհին, մոգպետին: Վասակն այլայլվում է: Նա որոշում է կեղծել և ասել, թե իբր իրենց կողմից է, պայմանով, որ պարսիկներին ձեռ չտան, նրանք կդատվեն Արտաշատում: Նպատակն է կեղծ ուրացության տակ պառակտել, խափանել Վարդանի դաշնակիցների օգնության գործը: Լուսադեմին Վարդանը կատարում է Վասակի պայմանը` կարգադրելով ցրել Զարեհավանի պարսից բերդապահ զորքը: Ռշտունին բարկացած է իր հրամանատարի վրա Ատոմի գնդին միանալու համար: Ցանկանում է գնալ իր աշխարհը: Ուզում է պատժել աներոջը` Գեդեոնին, Ատոմին օժանդակելու համար: Հաջորդ օրը սուրհանդակը լուր է բերում, թե Զարեհավանի բերդապահ պարսիկ զորքը ջարդված է և ցրիվ տրված: Հրաման ուղարկելով Ատոմին, որ միանա իրեն` Վարդանը դուրս է գալիս Անգղից դեպի Այրարատ:
Արտակը հիվանդներին և վիրավորներին որոշում է տուն տանել: Ճանապարհին Անահիտի վիճակը ծանրանում է, կանգ են առնում մի գյուղում: Մի պառավ կին իր պատրաստած սպեղանիով թեթևացնում է աղջկա վիճակը: Նա գրեթե ապաքինվում է: Շարունակում են իրենց ճանապարհը:
Ցուրտավի ապարանքում սուգ է: Աշուշայի մայրն ու կինը և որդին` Վազգեն իշխանը, լուր են ստացել Վասակի սուրհանդակ Բակուրից Աշուշայի պատանդության մասին և որ Վարդանի կողմնակիցները պատրաստվում են պատերազմի: Սա ասում է, որ կմտածեն և կպատասխանեն Վասակին: Բակուրը ներկայանում է նաև թագավորին: Թագավորը համաձայն չէ Վասակի ընթացքին, սակայն վրացի իշխանների մեջ կան և´ ապստամբության կողմնակիցներ, և´ դրան դեմ մարդիկ:
Արտաշատում հավաքվել են նոր նախարարներ` Ուրծա Ներսեհը, Աղավենից Արտենը, Բագրատունի Միրոցը, Արտակ Պալունին, Մուշ և Թաթուլ Դիմաքսյանները և սեպուհներ` Հմայակ Մամիկոնյանն ու Մերուժան Արծրունին: Վարդանը ստուգում է զորագնդերի վիճակը: Նրա մոտ է գալիս Մելքոն սուրհանդակը, պատմում, որ Փայտակարանից Աղվանք է մտել պարսկական զորաբանակը 300 մոգերի հետ. նրան միացել է Ճորա Պահակի մարզպանը` Սեբուխտը: Աղվանները փախել են լեռները: Նրանց հազարապետը գալիս է օգնություն հայցելու: Վարդանը հանձնարարում է զորագունդ կազմել, գալ Աղվանք`ընդառաջ պարսից զորքին: Նամակ է ուղարկում հունաց կայսրին` Թեոդոսին: Զորքը բաժանում է 3 մասի` Աղվանք արշավող, Ատրպատականի սահմանն ուղարկվող, մնացած մասը` Այրարատում պահելու համար իբրև հերթապահ զորք: Ատոմը սկսում է լարված հսկել Վասակին:
Ապարում Հայոց այրուձին խիստ հսկողության տակ է: Գարեգին իշխանը մտադրվել է այրուձին փախցնել Հայաստան: Արսենն այցելում է Խորիշային: Նա ուզում է Արսենի հետ գնալ: Տղան խոստանում է պատերազմից հետո գալ: Արսենը Վախթանգին պատմում է Անգղի դեպքերը: Այդ ամենը Խորիշան և Վարազդուխտը գաղտնի լսում են: Կոդակը Վասակին դավաճանելու ճանապարհն է բռնել, ամեն բան հայտնում է Վարազվաղանին, սա էլ` Միհրներսեհին: Նա կարգադրում է բռնել Վարազդուխտին: Մտածում է, որ Վասակը խաբել է իրեն և ինքը կընկնի Հազկերտի աչքից: Սակայն Վարազդուխտը երդվում է, որ Վասակը հավատարիմ է նրան և հայտնելով հայոց այրուձիի փախչելու մտադրության մասին` ազատվում է: Միհրներսեհը Նյուսալավուրտին հրամայում է վերջ տալ հայոց այրուձիին` առաջարկելով ճակատ ուղարկել այրուձին և քուշանաց դեմ մաշել` ստույգ վտանգավոր կռիվներում: Սակայն հաջողությունը զինվորների կողմն է: Այրուձին սլանում է դեպի քուշանները: Պարսից զորամասերն հետզհետե դանդաղեցնում են ընթացքը` մղելով հայոց այրուձին քուշանների բերանը: Գարեգինը ևս հրամայում է դանդաղել, ապա այրուձին շրջում և տանում է պարսից վրա: Պարսիկները քաշվում են: Գարեգինը թարգմանչի միջոցով խոսում է քուշանների հրամանատարի հետ, բացատրում, որ հայրենիք են ուզում վերադառնալ, կռվել պարսիկների դեմ: Խնդրում է ուղեցույց և հավատարմախոսք: Քուշան զորավարը քաշվում է թիկունք, հայոց այրուձիին մի ուղեցույց թողնում, իսկ ինքն իր գնդերով սլանում քամու պես, կորում անապատի հորիզոնում:
Խոռխոռունյաց տիկինը` Գադիշոյի կինը, հյուրընկալում է Մեծ Տիկնոջը յուրայինների հետ Տարոն գնալու ճանապարհին: Որոշում են կազմակերպել Արտակի և Անահիտի հարսանիքը, որից Արտակը տեղյակ չէ: Ժամանում է Արտակ Մոկացի մայրը: Նա բարկացած ու վիրավորված է, որ որդու հարսանիքը պետք է տեղի ունենա ոչ իր տանը: Իմանալով, որ օրիորդն էլ ինչ-որ սեպուհի դուստր է, ավելի է տխրում: Բայց երբ տեսնում է Անահիտին, գրկում է նրան ու համբուրում: Գալիս է Արտակը: Հուզված է: Երկու օր անց ժամանում են նաև Անահիտի ծնողները, բայց Գեդեոնը գալիս է մյուս օրը: Ամուսնանում են: Երջանիկ են: Անահիտը Ռշտունյաց նախարարի պատուհանի մոտով անցնելիս լսում է հոր խոսակցությունը գունդը Անգղ տանելու մասին: Հասկանում է չարագույժ զրույցի միտքը: Պատմում է Արտակին: Որոշում են, որ ինքն էլ մեկնի հոր հետ: Զինվորյալներին օրհնելով` բոլորը մեկնում են: Զոհրակը հանկարծ նկատում է, որ Աստղիկը գեղեցկացել է և ուրախանում է:
Վրացական զորագունդը` Վախթանգ հրամանատարի գլխավորությամբ Տղփիսում ոչնչացնում է պարսկական զորագունդը և ազատում Վրաստանը: Սուրհանդակները շտապում են Վարդանին հայտնելու հաղթությունը եղբայրական օգնության լուրով և ուրախացնելու հայերին:
Թշնամին անցնում է Կուրը, գալիս դեպի Խաղխաղ: Աղվանից գալիս է այրուձին` Վահան իշխանի ղեկավարությամբ: Այն նահանջել է և անցել գետը: Սեբուխտի բանակն ունի ուժեղ կենտրոն, թույլ թևեր: Հարձակվում են թևերի վրա, ապա թիկունքից: Պարսիկները սկսում են փախչել: Հայերը և աղվանները ճանապարհը փակում են: Թշնամին վճռական ջարդ է կրում: Երկու օրից պետք է ճանապարհվեն Ճորա Պահակ: Ատոմը սուրհանդակի միջոցով հայտնում է, որ Արտաշատում սպասվում են դավաճանական դեպքեր: Վարդանը պատվիրում է հայտնել, որ դիմանան մինչև ինքը վերադառնա: Արտաշատում վիճակը ծանրանում է: Վասակյանք հետզհետե աճում են: Վերադառնում է Կոդակը` հայտնելով Վասակին, որ որդիները դեռ կենդանի են: Ատոմը մտնում է ճամբար և կազմակերպում երեք զորախմբեր` Բագրևանդի, Տուրուբերանի և Տարոնի շինականներից: Նախարարները սկսում են գնահատել ռամիկի ուժը: Արտակ Ռշտունին հասնում է տուն, ընթրիքից հետո Գեդեոնին ծեծել տալիս և հրամայում տանել: Նույն կերպ վարվում է դստեր` Անահիտի հետ: Նրանց քարշ են տալիս զնդան: Վասակը գաղտնի դռնով ազատել է տալիս պարսիկներին: Շինականները փորձում են ջարդել դռները, բայց սյունյաց զինվորները հարձակվում են նրանց վրա: Բանտարկյալները Վասակի մոտ են` նոր զգեստներով, լվացված կերպարանքներով: Ատոմը տեսնում է այս ամենը, սրամարտ է սկսվում նրա և Արտաշիր սեպուհի միջև: Դուրս են գալիս: Ատոմը իրեն գցում է ճամբար: Դրությունը տագնապալի է: Ուժերի գերակշռությունը Վասակի կողմն է: Սուրհանդակը Վասակին հայտնում է, որ Վարդանը խորտակել է Սեբուխտի զորաբանակը: Վերջինս մազապուրծ փախել է նավակով: Սպարապետը գնացել է արշավանքի Ճորա Պահակ: Այս պարտության լուրն իմանալով` Միհրներսեհը Հազկերտին համոզում է ավարտել գործը: Հազկերտը հրամայում է Նյուսալավուրտին մեծ զորաբանակ գումարել, վերջ տալ Հայոց աշխարհին:
Վարդանը հասնում է Հորդա, տեսնում սև հոների սարսափելի առաջնորդին` Աթըլին, և նրանից օգնություն խնդրում: Աթըլը նրան ասում է, որ Հորդայի արքան կգնա նրանց երկիրը պարսիկների դեմ նրանց օգնության: Վարդանը պետք է քանդի Ճորա Պահակը և ճանապարհ տա հոներին` մտնելու պարսկական գավառները: Նրանք ճանապարհ են ընկնում դեպի Հայաստան: Արտակն ու Զոհրակը որոշում են գնալ Ռշտունիք` ոտքի հանելու իրենց համակիր սեպուհներին և տեսնելու իրենց սիրելիներին: Սկզբում Ռշտունի նախարարին հաջողվում է թաքցնել իր դավաճան լինելը և Անահիտին ու Գեդեոնին զնդանում պահելը: Բայց բազմությունը հանկարծ նրա դեմ է դուրս գալիս, ամեն բան բացահայտվում է: Ռշտունուն սպանում են, իսկ Գադիշոն փախչում է: Գեդեոնը մահանում է, բայց Անահիտը ապաքինվում է: Ռշտունիք է գալիս նաև Մեծ Տիկինը մի քանի տիկինների և օրիորդների հետ: Նա հավաքում է կանանց մի խումբ ընդհանուր գործի համար:
Հայոց աշխարհի զորավարները հավաքվում են Արտաշատում: Վարդանը հայտնում է, որ Նյուսալավուրտը գալիս է: Պետք է ժողովեն ուժերը:
Հազարապետ Ամատունին և մի քանի իշխաններ հասնում են Բյուզանդիա: Սակայն կայսրը մահանում է, իսկ նոր կայսրՄարկիանոս Թրակացի Ծերակուտականը մերժում է օգնել հայերին` պատճառաբանելով, որ իրենք զբաղված են հոներով:
Հայոց այրուձին մեծ դժվարություններով է հասնում հայրենիք: Արդեն կարծում էին, թե այն կործանվել է, սակայն լուր են բերում, թե այրուձին եկել է: Զինվորները կարծես կմախքներ լինեն, որոնց միայն ոսկորն ու կաշին է մնացել: Նրանց օգնում են ու տեղավորում ճամբարում:
Վասակը զրուցում է Միհրներսեհի, Պերոզի և Վարազվաղանի հետ: Զարմանում է, թե ինչու և ինչպես են երկու ոխերիմ թշնամիներ` Պերոզը և Միհրներսեհը, եկել Փայտակարան միասին գործելու: Նաև, թե ինչու է եկել իր թշնամին` Վարազվաղանը: Վասակը նրանց ասում է, որ Սյունիքում հավաքված նախարարական գնդերը պատրաստ են միանալ Նյուսալավուրտի զորաբանակին: Պերոզը և Վախթանգը նրան հայտնում են, որ մեծ որդին` Բաբիկը, փախել է: Նրանց խոսքից հասկանում է, որ Ներսիկին սպանել են: Հաջորդ օրը գնում են Սյունիք:
Վարազդուխտը և Բաբիկը գալիս են լեռան կածանով: Բաբիկը հրաժարվում է թաքնվել, նա Սպարապետի զինվորյալ է:
Վասակը հուզոմնալից կացության մեջ է: Եթե Բաբիկին գտնի, պարտավոր է հանձնել Հազկերտի ձեռքը: Վրաստան և Աղվանք նամակներ է գրում, որ դեռ սպասեն, իբր Վարդանը հաշտության դաշինք է կնքելու պարսիկների հետ` դրանով խափանելով օգնության գործը: Հրամայում է Վռամին գտնել, բերել Բաբիկին: Տղային բերում են: Նա սպանել է տալիս Բաբիկին: Պարսիկները տեսնում են Վասակի հավատարմությունը: Փառանձեմը խելագարվում է: Ոտաբոբիկ վազում է Վասակի հետևից` գոռալով`«զավակնե˜րս»: Վասակը նրան էլ է սպանում:
Վարդանին հաղորդում են, որ թշնամին բանակ է դրել Ավարայրի դաշտում, Տղմուտ գետի ափին և ըստ երեևույթին չի շարժվելու: Զորաբանակը շարժվում է: Ճանապարհին Մեծ Տիկնոջը պատվիրում է մնալ մատուռում, որտեղ կույսերն էին: Վարդանը ձախ թևում նշանակում է Թաթուլին, Տաճատ Գնթունուն: Միջոցում` Ներշապուհին և Արտակին: Աջում` Խորենին և Արսենին: Ատոմին նշանակում է վերջապահում: Վարդանի հնարքներից մեկն է` տալ թշնամուն անսպասելին: Նպատակն է հաղթել: Մարտը սկսվում է: Զոհրակին ուղարկում է գետի մյուս ափը` վտանգելով նրան: Տղան մահանում է: Վարդանը ավելի է կատաղում և սկսում խելագարի պես կռվել: Մատյան գունդը ցնցվում է, փղերը սկսում են դես ու դեն ընկնել: Թշնամին գլխի չի ընկնում, թե ինչ է նա անում: Նյուսալավուրտը չի կարողանում գլուխ հանել, նրան հասցնում է ամենաանսպասելին: Նա փրկում է հայրենիքը` սխրագործության դնելով մի ողջ սերունդ: Կանայք ևս կռվում են: Վարդանը զգում է, որ ծնվեց այն վեհագույն ոգին, որի վրա դրեց նա իր և հայոց ժողովրդի կյանքը: Մարտը դառնում է վերասլացք առաքինություն և քաջություն: Պարսից զորքը խելքը գլուխն է հավաքում: Վախճանը մոտենում է. Դա զգում է և´ թշնամին, և´ Վարդանանք: Վարդանին հարվածում են, նա մահանում է: Գալիս է Մեծ Տիկինը, սիրտը վկայել է: Հանկարծ ընկնում է ու մահանում: Հեծյալներն ասում են Նյուսալավուրտին, որ Վարդանն ընկավ: Ընկավ Վարդանը, պարտվեց Նյուսալավուրտը: Սուրհանդակ է գալիս ու հայտնում Հազկերտի հրամանը՝ շուտ վերջացնել հայոց գործերը և արշավել Փայտակարան՝ դիմագրավելու հոներին, որ խուժել են քանդված Ճորա Պահակից:
Անցնում են օրեր, տարիներ, դարեր….
Ասում են, երբ ոտք են դնում Ավարայրի դաշտավայրը, լսվում է մի մեղեդի: Դարերի հին երգն է դա՝ նվիրված Վարդանանց: